Er zijn nauwelijks schrijfmethoden, die aandacht besteden aan het leren schrijven van de ampersand, ook wel het Et-teken genoemd. Logisch, want het hoort niet thuis in ons schrijven als communicatiemiddel. Maar wie oplettend rondkijkt, ziet dat het teken in advertenties, in bedrijfsnamen en zelfs in privégebruik vaak voorkomt.
De ampersand (en andere vormen van samenvoegingen van letters) worden ligaturen genoemd en werden vooral vroeger gebruikt. Ze kunnen spontaan, vanzelf ontstaan, maar ook doordacht worden toegepast. Soms vond men ze zelfs noodzakelijk. Door ligaturen te bespreken – en hier met voorkeur de ampersand – besteden we ook zijdelings aandacht aan het eventuele ruimtegebrek op het eind van een schrijfregel.
Lees ook de uitbreiding
Bij dit artikel hoort een online uitbreiding. Klik hier om het artikel te lezen.
Informatie vooraf
Oplossingen voor ruimtegebrek
Ook honderden jaren geleden kwam het al voor dat er ruimtegebrek op een regel was. Zowel bij het schrijven als bij het drukken van een tekst. Ervaren schrijvers hadden dan meerdere oplossingen voorhanden, zonder dat ze het ritme, de zwart-witverdeling in het schrift verstoorden. Zo maakte men bijvoorbeeld de woordspaties iets kleiner. Of men schreef verder met een smallere pen, waardoor de letters iets kleiner geschreven werden dan de voorgaande. Ook schoof men de letters in elkaar (figuur 1) of plakte de letters als het ware tegen elkaar aan (figuur 2). Maar het gebeurde ook dat uit de samenvoeging van letters een nieuw teken ontstond, zoals bij de ampersand (figuur 3).
In veel monogrammen past men eenzelfde werkwijze toe. Maar het moge duidelijk zijn: een overdaad aan samenvoegingen kan de leesbaarheid van een tekst schaden.
Figuur 1. Door een doorgetrokken, horizontale verbinding worden letters in elkaar geschoven.
Figuur 2. Door de verbinding weg te laten, worden letters tegen elkaar geplakt.
Figuur 3. De lettercombinatie E en t is vergroeid tot een nieuw teken.
Latijn
De ampersands – de samenvoegingen van de letters E en t (zie ook Wikipedia), zoals bij figuur 3 – zijn geschreven met een “gewone” pen. Bij het schrijven met een brede pen kan de volgorde van de te maken onderdelen anders zijn. Et (Latijns) betekent: en. In plaats van het woord et schreef men dan de samenvoeging.
In de meeste ampersands zijn de letters E en t nauwelijks nog herkenbaar. Dat het teken ook nu nog gebruikt wordt, zien we in bedrijfsnamen als: Installatie & Bouw en Van Ede & Partners. Maar ook in de naam van de talkshow Pauw & Witteman. En André Rieu noemt een van zijn albums Strauss & Co.
Wellicht kunt u wijzen op de tekens, die we gebruiken voor het woordje e-mail (@ of at-teken) en euro (€). Maar let op: ook deze tekens kunnen niet zomaar te pas en te onpas gebruikt worden!
Soort alfabet
Het gebruik van ligaturen hangt ook af van het soort alfabet, dat geschreven wordt. Kalligrafen, die een gotisch, humanistisch of italic schrift schrijven, zullen hier bijvoorbeeld vaak gebruik van maken, omdat deze alfabetten – geschreven met een bredere pen – zich hiervoor goed lenen. Maar de schrijfletters van de huidige schrijfmethoden – uitgevoerd in koordschrift – bieden veel minder (tot zelfs helemaal geen) mogelijkheden. Al biedt het alfabet, waarin de kleine letter t met dwarsstreepje voorkomt meer mogelijkheden dan het alfabet, waarin de kleine letter t met een lusje geschreven wordt.
Benodigdheden bij de opdrachten
Bij de volgende drie opdrachten heeft elk kind nodig:
– een blanco vel papier;
– een half vel gelinieerd papier;
– een onderlegger (bijvoorbeeld een schrift);
– een potlood (of een (vul)pen) en een gum.
Opdracht 1: schrijf de ampersand (zonder voorbeeld)
Benodigd materiaal
– een blanco vel papier;
– een potlood.
Inleiding
De vraag is: hoe bekend is de ampersand? Het teken is van tevoren op het bord geschreven. Er wordt geen uitleg gegeven. De groep bespreekt het teken. In hoeverre kennen (en/of herkennen) de kinderen het?
Werkwijze
– Zonder dat het teken nog zichtbaar is, geeft u de opdracht om het teken met een potlood op het vel papier te schrijven. Naar alle waarschijnlijkheid zullen er evenveel “gedrochten” uit voortkomen als bij het tekenen van het logo van de Nederlandse Spoorwegen. (We kennen én herkennen het, maar bij het namaken ervan blijven we in gebreke.)
– De gemaakte tekens worden niet al te kritisch bekeken. Pas daarna geeft u een korte uitleg over het ontstaan van de ampersand en praat u er samen met de kinderen over. (Zie het tekstblok: Informatie vooraf.)
Opdracht 2: schrijf de ampersand (met voorbeeld)
Benodigd materiaal
– een blanco vel papier;
– een potlood of een (vul)pen
Inleiding
– Op het bord schrijft u de eerste ampersand (figuur 3, afbeelding 1) voor en geeft u door nummering de volgorde van de lijnen aan.
– Na oefening van het eerste voorbeeld schrijft u de andere voorbeelden (figuur 3, afbeelding 2-6) voor.
Werkwijze
– De kinderen schrijven het eerste voorbeeld meerdere malen in verschillende groottes.
– Daarna wordt de tweede reeks van voorbeelden bekeken. Hierbij letten de kinderen op de ampersands, waarin de letters E en t herkenbaar zijn.
– Alle ampersands worden geoefend. Steeds letten de kinderen op de juiste volgorde van de onderdelen.
Nota bene. Zie voor het werken met andere materialen: de uitbreiding bij dit artikel.
Opdracht 3: schrijf een gedicteerde tekst op en speel met de ruimte op de regel
Benodigd materiaal
– een half vel gelinieerd papier (uit het schrijfcahier);
– een (vul)pen (of een potlood);
– een onderlegger (schrift).
Inleiding
– Bij het schrijven van een tekst op papier kan het voorkomen, dat er aan het eind van de regel te weinig ruimte is. De zin (of het woord) past er dan niet op. En dat kan hinderlijk zijn. In de praktijk blijkt, dat hiervoor de meest vreemde oplossingen bedacht worden. Bij een gedicteerde tekst is dit nóg eerder het geval dan bij een spontaan geschreven tekst.
– Deze oefening is bedoeld als herhaling, onder het motto: weet je het nog? Tijdens schriftelijke verwerkingen kan het zeer nuttig zijn om hier nog even kort aandacht aan te besteden.
Werkwijze
– Lees de tekst eerst in z’n geheel op.
– Dicteer de tekst daarna op de gebruikelijke wijze.
Tekst
Een ampersand is een duidelijk voorbeeld van een samenvoeging van de hoofdletter E en de kleine letter t. Tegenwoordig zijn deze twee letters niet of nauwelijks meer leesbaar en herkenbaar in ampersands.
– Daarna bespreekt u samen met de kinderen in het kort het eventuele ruimteprobleem en de gevonden oplossingen. De meest voor de hand liggende mogelijkheden zijn:
– De ruimte tussen de laatste woorden is kleiner gemaakt.
– De ruimte tussen de letters is kleiner gemaakt.
– De laatste letters zijn naar boven (of naar beneden) geschreven.
– Er is geschreven tot men echt niet meer verder kon.
– Een woord is aan het eind van een lettergreep afgebroken.
Maar er zijn nog meer oplossingen te bedenken. Het is het best om aan het eind van de regel rekening te houden met een marge van (ongeveer) anderhalve centimeter. Indien mogelijk korten we daar het woord af. En anders schrijven we het hele woord gewoon op de volgende regel. Van papier verknoeien mag geen sprake zijn!
Veel succes!
