Speelplezier met open spelmaterialen (1)

Driedelige serie over spelontwikkeling en een inspirerende speel-leeromgeving. Aflevering 1: inleidend artikel, over het belang van open spelmaterialen.

Uitbreiding

Bij dit artikel hoort een uitbreiding.

Introductie

Iedereen is het er ondertussen wel over eens, dat kleuters vooral veel moeten spelen. Al spelend leren ze met elkaar om te gaan, te praten, te redeneren en te fantaseren. Jonge kinderen moeten dagelijks veel gelegenheid krijgen voor vrij spel. Leerkrachten kunnen het spel stimuleren en verrijken door een inspirerende speel-leeromgeving te creëren en door met regelmaat mee te spelen.
In dit artikel maakt u kennis met diverse vormen van spel. U leest waarom het belangrijk is, dat kinderen niet alleen met kant-en-klaar speelgoed spelen, maar ook met open spelmateriaal. Materiaal, waaraan ze binnen hun spel steeds weer een andere, eigen betekenis kunnen geven. U krijgt ideeën voor de verrijking van de hoeken in uw groep en voor het buitenspel.

Dit artikel is de eerste aflevering van de driedelige reeks over het spelen met open spelmateriaal en vormt het inleidende artikel. In de twee volgende artikelen zal steeds een bepaald open spelmateriaal worden belicht. Aflevering 2 zal gaan over het spelen met dozen. En aflevering 3 over het spelen met lappen. U krijgt steeds suggesties voor aanbod, meespelen en spelverrijking.

Kijken naar spel

Voortdurend in ontwikkeling

Er bestaan vele definities van spel. Iedere wetenschapper legt zijn/haar eigen accenten. En dat maakt het onmogelijk, om – als je recht wilt doen aan de rijkheid en complexiteit van spel – voor een juiste, eenduidige definitie te kiezen. Bij alle definities komen echter de begrippen vrijheid, regels in balans met die vrijheid, intrinsieke motivatie, verbeeldingskracht, creativiteit, afwisseling van handelingen en plezier terug. Kinderen spelen, omdat ze dat leuk vinden. Ze spelen vanuit intrinsieke motivatie en hebben bij hun spel niet de intentie om te leren. Ze leren echter wél! Kinderen die spelen, zijn ontspannen, nieuwsgierig, betrokken, geconcentreerd en inventief. Ze voelen zich competent! Spelende kinderen zijn voortdurend in ontwikkeling. Kinderen die niet spelen, ontwikkelen moeizaam.

Handvatten

Om te zorgen voor goed spelaanbod in de diverse hoeken én om kinderen goed te kunnen begeleiden, is het belangrijk, om zicht te hebben op spelontwikkeling en op de diverse spelcategorieën. De door pedagogen gehanteerde terminologie met betrekking tot spel en ontwikkeling is niet altijd eensluidend. Er zijn dan ook vele speltheorieën.
In dit artikel worden de categorieën van Vermeer (1969) gebruikt. Vermeer heeft onderzocht hoe het kind in zijn/haar spel de omringende wereld ontmoet. Niet de opeenvolging van de categoriën is van belang, maar de mate waarin een bepaalde spelvorm vertoond wordt.
Spelvormen verdwijnen dus niet, maar komen afwisselend voor. De categoriën van Vermeer zijn in deze serie artikelen onze handvatten voor het spelaanbod met open materialen.

De vier speelwerelden van Vermeer

Vermeer (1969) gaat uit van vier spelwerelden. Ik zal die spelwerelden hierna kort beschrijven.

Speelwereld 1: De lichamelijke wereld

ZINTUIGLIJK ONDERGAAN
Kinderen spelen sensopathisch spel. Het lichamelijk ervaren van (en het bewegen met) materialen staat op de voorgrond. Het sensopathisch spel is dominant in het eerste levensjaar van een kind, maar het houdt daarna niet op. Het manifesteert zich gedurende de gehele menselijke levensloop. Bij het sensopathisch spel worden manipulatieve activiteiten zintuiglijk ondergaan. De tastkwaliteit roept daarbij gevoelens op. Denk hierbij aan volwassenen, die op het strand het zand door hun vingers laten glijden, genieten van een schuimbad of voelen aan stoffen bij het kopen van textiel. Het is van belang, dat kinderen in een kleutergroep ook voor wat betreft deze spelvorm aan hun trekken kunnen komen.

ONGEVORMDE EN GEVORMDE MATERIALEN
Vrij spel met ongevormde materialen (zoals water, zand, klei, zout, brooddeeg, papier-machépulp en scheerschuim) is van belang. Maar ook door met gevormde materialen te manipuleren, doen kinderen sensopathische ervaringen op. Denk hierbij aan het manipuleren met stukken schuimrubber, stof en diverse soorten papier.
Als kinderen uitsluitend sensopathisch spel blijven vertonen, is het van belang, om mee te spelen, om zo het spel van het kind uit te breiden naar de volgende categorie: hanterend spel.

Spelwereld 2: de hanteerbare wereld

EFFECTSPEL EN OEFENSPEL
Al explorerend ontdekken kinderen wat ze kunnen doen met speelgoed. Ze spelen hanterend spel. Dat wil zeggen: ze gebruiken het speelgoed waar het voor is. Ze laten bijvoorbeeld speelgoedauto’s rijden en zeggen: ‘Vroem, vroem…’ Zo ontdekken ze onder andere effectspel (zoals het botsen met auto’s of het opbouwen en omgooien van een toren). Je ziet ook veel oefenspel, waarbij kinderen een handeling eindeloos blijven herhalen. Het imiteren van handelingen, die volwassenen uitvoeren, is ook een geliefde bezigheid (zoals een flesje in de mond van een pop duwen, een babypop een kusje geven). In een kleutergroep kom je dit spel nog veel tegen. Het is dan ook belangrijk, om er gelegenheid voor te bieden.

MOGELIJKHEDEN ERVAREN
Kinderen moeten sowieso altijd eerst ervaren wat de mogelijkheden van een bepaald materiaal of een stuk speelgoed zijn, om er vervolgens mee te gaan spelen (of om er iets van te gaan maken). Een kind heeft bijvoorbeeld plezier in het aan elkaar haken van paperclips. Er ontstaan lange kettingen. Vervolgens besluit het kind een armband te gaan maken en combineert het de paperclips met andere materialen (bijvoorbeeld kralen en stukjes zilverpapier). Dit noemen we esthetisch spel.

Bied voldoende gelegenheid voor hanterend spel. Als kinderen blijven hangen in deze spelvorm, is het van belang, om mee te spelen, om zo het spel van het kind uit te bereiden naar de volgende categorie: esthetisch spel (zoals construeren en bouwen) of naar: verbeeldend spel (ook wel rollenspel genoemd).

Spelwereld 3: de esthetische wereld

Bij esthetisch spel staat het mooi ordenen en het vormgeven voorop. Veel kleuters hebben een voorkeur voor esthetisch spel. Ze houden bijvoorbeeld erg van knutselen, tekenen, patronen leggen met mozaïek (of kralenplank), bouwen en construeren.

Spelwereld 4: de illusieve wereld

SPEELPLEKKEN
Kinderen spelen verbeeldend spel. Dit spel wordt ook wel rollenspel (of symbolisch spel) genoemd. Volgens Vermeer is verbeeldend spel de hoogste vorm van spel. Al spelend vertonen kinderen hun eigen verbeeldingswereld. Ze imiteren dat wat ze hebben gezien en meegemaakt en dat wat ze zouden willen meemaken. Al spelend verwerken ze hun opgedane ervaringen en emoties. Zoals een kleuter, die na de begrafenis van zijn oma een week lang in de bouwhoek met blokken en kabouters op zijn manier de begrafenis naspeelt.
Om hun rollenspel te spelen, creëren kinderen speelplekken. Ze ordenen daarbij speelgoed en open materialen. Ze verbeelden bijvoorbeeld een dierentuin, door alle knuffeldieren in dozen te zetten. Vervolgens pakken ze kommetjes en gaan ze de dieren voeren.

SUBSTITUTEN
Kinderen gebruiken speelgoed waar het voor is. Maar ze gebruiken ook substituten. Zo gebruiken ze bijvoorbeeld een blok als telefoon. Ze geven meubelstukken een andere functie. Ze spelen bijvoorbeeld dat de opening tussen twee kasten een lift is, ze stappen in, gaan door de hurken als ze naar beneden gaan en staan weer langzaam op als ze naar boven gaan.
Soms spelen kinderen een spel helemaal zónder materialen. Een peuter zegt: ‘Ik pluk bloemen voor jou.’ Ze buigt voorover en maakt plukbewegingen. Ze steekt haar hand uit naar de ander en zegt: ‘Hier, een bloem voor jou.’

Persoonlijke voorkeuren

DECOR
Kinderen hebben vaak een speciale voorkeur voor een bepaald soort spel. Zo beleeft het ene kind vooral plezier aan esthetisch spel: het bouwen en construeren. Het kind bouwt met grote zorg een prachtig kasteel, het zet er ridders, paarden en jonkvrouwen mooi geordend in en dan is het klaar. Waarschijnlijk heeft het kind tijdens het bouwen en ordenen van de popjes een bepaald verhaal in het hoofd. Het kind bouwt het decor, maar het verhaal wordt niet gespeeld! Als kinderen samen met grote zorg aan iets bouwen, dan hoor je ze ook samen overleggen over het hoe en waarom.

VERHAAL
Een ander kind wil vooral met de ridders en de jonkvrouwen een verhaal spelen. Het kind zet snel een paar attributen neer, die het kasteel verbeelden en begint een verhaal te spelen met de popjes.

Open spelmateriaal

Kenmerken van goed spel

ORIGINALITEIT EN VARIATIE
In kinderkamers en klaslokalen zie je steeds meer kant-en-klaar speelgoed. In de huishoeken liggen plastic fruit, brood, worst en pizzastukken. Kinderen hoeven zelf niet meer te bedenken wat ze kunnen gebruiken als substituut voor worst en brood. De substituten zijn er al. In de bouwhoek zie je mooie matten, met een stadsplan erop. Kinderen hoeven zelf geen ondergrond meer te bedenken met stukken tapijt en karton. Dat is jammer. We ontnemen de kinderen de kans om creatief te zijn, om zelf te fantaseren. Orginaliteit en variatie zijn nu net belangrijke kenmerken van goed spel.

MULTIFUNCTIONEEL
Onder open spelmaterialen verstaan we: materialen, die op diverse manieren gebruikt kunnen worden. Bij alle door Vermeer benoemde spelvormen kan er gespeeld worden met open spelmaterialen of kunnen open spelmaterialen gecombineerd worden met speelgoed. Onder open spelmaterialen verstaan we zowel ongevormde materialen (zoals zand en klei) als gevormde materialen (zoals lappen, dozen, eikels, wasknijpers en doppen). Met open spelmaterialen kunnen kinderen doen wat ze willen. Ze kunnen eraan voelen, ze kunnen er steeds een andere betekenis aan geven, ze kunnen het materiaal gebruiken als substituut binnen hun spel en… ze kunnen er ook iets van maken!

Speel-leeromgeving

Kinderen moeten dagelijks, ook binnen, ruim de gelegenheid krijgen voor vrij spel. Hoe beter de speel-leeromgeving is ingericht, des te beter kinderen tot spel komen. Ik noem de volgende aandachtspunten:
– Een goede speel-leeromgeving is verdeeld in (liefst) afgebakende hoeken.
– De materialen liggen op soort geordend, in (of op) gelabelde opbergplekken, zoals rekken, kisten, dozen en manden.
– De omgeving is uitnodigend, gezellig, overzichtelijk en nodigt uit tot initiatief nemen.
– Zorg, dat er in iedere hoek altijd voldoende materialen aanwezig zijn om sensopathisch spel en hanterend spel mee te spelen. Jonge kinderen, die nog veel hanterend spel spelen, spelen graag naast elkaar. Ze doen graag hetzelfde. Zorg daarom voor meerdere, dezelfde spullen, zodat de kinderen elkaar kunnen imiteren.
– Zorg ook voor voldoende materialen, waarmee kinderen hun eigen, illusieve wereld kunnen creëren. Kinderen, die samen rollenspel spelen (of samen iets bouwen of construeren), spelen meer in overleg. Ze kunnen spullen delen.
Hierna geef ik voor een aantal hoeken suggesties voor open materialen, waarmee de diverse vormen van spel gspeeld kunnen worden.

De huishoek of themahoek

Hanterend spel

De huishoek nodigt uit tot hanterend spel. Bijvoorbeeld: potten en pannen vullen (en legen), vegen, de pop de fles geven (voeren, wassen of in bed stoppen) en «net alsof» de krant lezen (tv-kijken, telefoneren of tafeldekken).

Verbeeldend spel

De huishoek is een perfecte plek voor kinderen om hun eigen, illusieve wereld te creeëren. Ze komen tot verbeeldend spel, zoals het naspelen van wat ze meegemaakt hebben of wat ze zouden wíllen dat kan gebeuren. Fantasie en werkelijkheid lopen door elkaar. Naast huis-tuin-en-keukentaferelen spelen ze graag over: de dokter, huisdieren, boeven en politie, circus, prinsessen, juffen en meesters, kabouters, tovenaars, heksen en andere figuren uit verhalen en films.

Open materialen

Zorg, dat er naast de gebruikelijke materialen ook oude gebruiksvoorwerpen en voldoende open materialen liggen (en staan), om zowel hanterend spel als verbeeldend spel te kunnen spelen. Dus zorg voor: lege flesjes, lege poetsmiddelflacons, sponsjes, wasknijpers, kranten, tijdschriften, kartonnen kokers, doosjes, lege potjes, doeken, doppen, kastanjes, veters, houten lepels, borstels, enzovoort.

Inzet van het materiaal

De open materialen kunnen steeds weer voor iets anders worden ingezet. Ik noem een paar voorbeelden:
– Zo kan een borstel bijvoorbeeld gebruikt worden om de haren van kinderen en knuffels te borstelen, maar ook om iets mee op te vegen of om mee in een pan te roeren. De borstel kan ook een gevonden egel verbeelden.
– Een krant kun je «net alsof» lezen, maar je kunt er ook de knuffelhond «net asof» zijn behoefte op laten doen. En met een krant kun je natuurlijk ook gewoon iets inpakken.
– Met een wasknijper kun je iets ophangen of dichtmaken, maar een wasknijper kan ook dienstdoen als wortel voor het knufelkonijn of als sigaar voor opa.
– Doppen kunnen gebruikt worden om de pan mee te vullen, maar ook om mee af te rekenen of als voer voor de knuffelhond. Enzovoort.

De opbouw- en constructiehoek

Hanterend spel

Kinderen, vullen en legen de blokkenkist, bouwen torens en gooien ze weer om. Ze leggen rijen. Ze omheinen speelgoedbeestjes (of andere voorwerpen) met rijen blokjes. Ze laten auto’s en treintjes rijden. Ze laten vliegtuigen vliegen en landen. Ze laten boten varen en beestjes lopen. Ze vullen en legen de bakjes van kiepauto’s.

Esthetisch spel

Kinderen bouwen en construeren huizen, kastelen en andere gebouwen. Met constructiemateriaal kunnen ook voertuigen worden geconstrueerd. Sommige kinderen kinderen plaatsen heel geordend popjes en dieren in hun bouwerk.

Voorbeeldend spel

Kinderen bouwen en spelen een rollenspel met dieren, popjes en voertuigen in hun gebouwde wereld. Vooral jongens spelen graag met voertuigen. Met beroepsvervoer spelen ze hele rollenspelen in hun gebouwde decor. Ze doen dit vaak met weinig gesproken taal. Je ziet ze rijden, draaien en keren. Je hoort ze brommen, piepen en toeteren. Ridders, dinosaurussen en wilde dieren zijn ook zeer geliefd. Veel meisjes bouwen en spelen graag rond poppenhuizen (met poppenhuispopjes en -meubeltjes) en rond sprookjesfiguren (zoals prinsessen, kabouters en elfjes).

Open materialen

Zorg (onder andere) voor de volgende materialen. Per materiaal is ook aangegeven op welke manier(en) het materiaal is in te zetten door de kinderen. Het zijn slechts voorbeelden. De mogelijkheden zijn uiteraard bijna onuitputtelijk. Ik noem:
– Kokers. Die kunnen dienstdoen als tunnels, popjes en stortkokers.
– Doppen. Met doppen kun je kiepauto’s vullen en legen. Je kunt doppen gebruiken als voerbakjes voor de houten (of plastic) dieren of als krukjes voor de popjes, in een zelfgebouwd poppenhuis.
– Stukken karton. Die kunnen dienstdoen als ondergrond om op te bouwen, als daken op gebouwen en als wegen.
– Schelpen en stenen. Met stenen en schelpen kunnen mooie patronen worden gemaakt, je kunt ermee omheinen en bouwen. Ze kunnen gebruikt worden als vulmateriaal..
– Dennenappels. Die kunnen natuurlijk goed gebruikt worden als bomen en als egels. Je kunt ze ook laten rollen door een zelfgebouwd doolhof.

Het atelier

Overzichtelijk en geordend

De inrichting van het atelier is overzichtelijk en goed geordend. De materialen inspireren de kinderen om er creatief mee aan de slag te gaan. Er ligt van alles, maar niet te veel! De kinderen kunnen het materiaal handig pakken. En het wordt iedere dag weer aangevuld.
Op de planken liggen ook voldoende materialen, om te hechten. Bijvoorbeeld: lijm, schilderstape, een plakbandhouder met plakband, niettang, naald en draad, spatels en kleirollers (om te gebruiken bij het boetseren). En ook: scharen, prikpennen, fretboortjes, potloden, viltstiften en wasco

Sensopatisch spel

In het atelier kun je verschillende materialen betasten en op die manier zintuiglijk ervaren.

Hanterend spel

In het atelier wordt veel oefenspel gespeeld. Zo kunnen kinderen eindeloos dozen met plakband aan elkaar plakken, met een nietttang nietjes in een stuk karton (of stof) nieten, stukjes papier knippen of stukken ijzerdraad om elkaar winden. Als kinderen iets hebben leren vouwen (bijvoorbeeld een huisje), dan kunnen ze dat eindeloos herhalen. Op deze manier krijgen ze diverse technieken onder de knie!

Esthetisch spel

Kinderen kunnen van alles en nog wat maken naar eigen inzicht of – als ze dat willen – naar een voorbeeld.

Verbeeldend spel

In het atelier wordt doorgaans géén rollenspel gespeeld, maar er kunnen wél spullen worden gemaak,t die kinderen nodig hebben voor hun rollenspel. Het komt ook voor, dat kinderen iets hebben gemaakt, waar ze daarna mee gaan spelen. Het product geeft dan de stimulans om bijvoorbeeld een rollenspel te gaan spelen.

Open materialen

– Ongevormde materialen
Zorg voor klei, zout, brooddeeg, speelklei, verf, vingerverf en behangersplaksel (waar kinderen zowel sensopathisch spel als esthetisch spel mee kunnen spelen). Zo kunnen kinderen – als ze dat willen – genieten van het manipuleren met behangersplaksel. Sommige kinderen houden hier helemaal niet van!
– Gevormde materialen
Zorg verder voor een grote hoeveelheid gevormde materialen voor esthetisch spel. Ik geef weer enkele voorbeelden van manieren, waarop dit materiaal ingezet kan worden:
– Oude sokken. Van oude sokken kun je beesten maken, maar ook een mutsje, een tasje of een slaapzak voor de pop.
– Stukken tuinslang. Van stukken stuinslang, resten elektriciteitsdraad, blikken, dozen, resten karton (of kartonnen kokers) kunnen voertuigen worden gemaakt.
– Van repen schuimrubber en pijpenragers kun je popjes en dieren maken.
– Van paperclips, pijpenragers, stukjes zilverpapier en rietjes kun je sieraden of kerstversiering maken.
De mogelijkheden zijn eindeloos. Leg regelmatig iets nieuws neer (zoals kapotte ballen of oude panty’s) en kijk wat de kinderen ermee gaan doen.

De exploratiebak

Gevulde zand-watertafel

– Open materialen
De exploratiebak is een lege zand-watertafel, die voortdurend gevuld wordt met andere, bij het actuele thema passende, open materialen. Behalve met zand of water kan de bak gevuld worden met schelpen, lapjes stof, herfstvruchten, bladeren, potjes, doosjes, bonen en wat al niet meer. (Zie foto.)
– Speelgoed
De open materialen kunnen worden aangevuld met speelgoed (bijvoorbeeld: plastic dieren, auto’s, schepjes en vormpjes). Wissel steeds af en leg er niet te veel in. Een zandbak, uitsluitend gevuld met droog zand en stokjes, nodigt uit tot ander spel dan een zandbak, gevuld met vochtig zand, schepjes en emmertjes. Met vochtig zand kun je iets vormen. (Bijvoorbeeld: een bal.) Met droog zand kun je dat niet. Maar dat kun je wél weer zeven!

Sensopatisch spel

Met alle genoemde materialen kunnen kinderen sensopathisch spel spelen. Zand staat erom bekend!

Hanterend spel

In een zandtafel kunnen kinderen eindeloos emmers en vormpjes vullen met zand en weer omkiepen. Ze graven kuilen tot op de bodem van de tafel. Twee kinderen graven keer op keer een tunnel in een berg zand, totdat ze elkaars handen tegenkomen.
Een exploratiebak, gevuld met potjes en dekseltjes, nodigt uit tot het bij elkaar zoeken van de bij elkaar horende potjes en dekseltjes en het steeds open- en dichtdraaien van de potjes.

Esthetisch spel

Vooral het spel aan de zandtafel nodigt uit tot esthetisch spel. Met vochtig zand kunnen kinderen zandkastelen bouwen. Met vochtig zand, schelpen, stenen, takjes en droge herfstvruchten kunnen kinderen taartjes en oliebollen maken. Ook kunnen ze er mooie patronen mee in het zand leggen.

Verbeeldend spel

Vanuit het manipuleren met materialen in de exploratiebak komen sommige kinderen soms tot verbeeldend spel. Denk aan een piratenspel, met plastic boterkuipjes en schelpen in een waterbak. Of denk aan een spel met plastic dieren in een bak, die gevuld is met vochtig zand, stenen en takken.

Het speelplein

Sensopatisch spel

In de zandbak en in de schooltuin kunnen kinderen sensopathisch spel spelen.

Hanterend spel

Op het speelplein ziet u veel oefenspel. Bijvoorbeeld: het rijden met karren, fietsen, het manoeuvreren met kruiwagens, een balletje trappen, doelpunten scoren, knikkeren, met ballen gooien en emmers vullen en legen in de zandbak. Je ziet ook “doen alsof”: zoals het lopen achter een poppenwagen en het brullend (als leeuwen en tijgers) achter elkaar aan zitten.

Esthetisch spel

In de zandbak zie je hetzelfde esthetische spel als in de zandtafel. Verder kunnen kinderen met stoepkrijt tekenen en met stenen en takjes figuren leggen op het plein. Als er een grasveld met madeliefjes, paardenbloemen en boterbloemen is, kunnen ze bloemenkransjes maken.

Verbeeldend spel

Ook op het schoolplein zie je rollenspelen. Kinderen spelen agent en boef. Ze brouwen heksensoepjes in de zandbak en slaan aan het toveren. Veel kinderen spelen graag dat ze een dier zijn. Honden, poezen, leeuwen, draken en tijgers zijn favoriet. Ze kunnen dat spel dagen achter elkaar vertonen.

Open spelmaterialen

Ik noem weer enkele materialen en geef enkele voorbeelden van manieren, waarop dit materiaal ingezet kan worden:
– Met touwen, dozen, autobanden en fietsbanden kunnen kinderen een loop- en springparcours maken. Maar deze materialen zijn ook goed te gebruiken binnen verbeeldend spel: in een toren van autobanden kan de boef zich goed verstoppen!
– Stukken tuinslang kunnen gebruikt worden om een «brandje te blussen».
– De ronde, plastic bakken waar huzarensalade of vleessalade in heeft gezeten, kunnen voor van alles en nog wat worden ingezet in de zandbak. Ze zijn ook te gebruiken als brandweerhelm of als pylon bij een spel.

Over de auteur
Margot Wouterse Schmitz is werkzaam als ontwikkelaar/trainer bij de Speelplezier speel-leergroep. Daarnaast is ze poppenspeler.

Literatuur

– Vermeer, e.a., Het spel van het kind, Wolters, Groningen, 1969.
– R. de Groot, Spelenderwijs wijzer worden. Spel, speelgoed en het opgroeiende kind, Garant, Antwerpen/Apeldoorn, 2009.

Websites

– speelpleziermethodiek.nl
– leraar24.nl/video/2568