Hangjongeren worden belaagd met fluittonen. Buurtwachters worden ingeschakeld om de straten te bewaken. Burgemeesters roepen om campussen, om de ontspoorde jeugd een heropvoeding te geven. Het lijkt erop alsof de samenleving onze jeugd vooral beschouwt als het schuim der natie en dat ons slechts militaire maatregelen resten om de problemen aan te pakken. Maar het kan ook anders. En daarover gaat dit artikel.
Het programma
Oefenplaats
In veel wijken in Nederland werkt inmiddels een groot aantal basisscholen met het programma De Vreedzame School. In De Vreedzame School wordt de school beschouwd als een oefenplaats voor actief en democratisch burgerschap. Het is een programma, dat is ontstaan om het toenemende probleemgedrag van kinderen op scholen terug te dringen. Er is in onze geïndividualiseerde samenleving behoefte aan sociale verbondenheid. Uit onderzoek blijkt dat veel gedragsproblemen worden voorkomen als het scholen lukt om leerlingen het gevoel te geven dat ze “nodig zijn”, door leerlingen te betrekken bij het sociale klimaat in klas en school.
In De Vreedzame School krijgen leerlingen een stem. Ze mogen meedenken over allerlei zaken. Ze krijgen verantwoordelijkheden. Bovendien leren ze op een positieve en zorgzame manier met elkaar om te gaan én hoe je conflicten constructief kunt oplossen. Er worden aparte leerlingmediatoren opgeleid, die helpen bij het oplossen van conflicten.
De klas en de school worden beschouwd als een (democratische) leefgemeenschap, waaraan iedereen zijn/haar steentje bijdraagt, door middel van diverse gemeenschapstaken. De Vreedzame School is een succesvol programma, dat inmiddels op zo’n vierhonderd basisscholen in het land wordt gebruikt.
Eenduidige aanpak
Door de positieve effecten van De Vreedzame School ontstaat er in veel wijken belangstelling om het succes van De Vreedzame School door te trekken naar de wijk: De Vreedzame Wijk.
Met deze verbreding wordt een eenduidige, pedagogische aanpak ingevoerd in alle organisaties, die in de wijk met kinderen in de basisschoolleeftijd werken. Kinderen leven in sommige wijken in te veel van elkaar gescheiden werelden (school, thuis, straat). Door aan te sluiten bij de werkwijze van de scholen (gebruik van dezelfde begrippen, inspelen op de geleerde vaardigheden, zelfde pedagogische aanpak, zelfde wijze van omgaan met conflicten, zichtbaarheid van principes van De Vreedzame School, enzovoort) worden de pedagogische milieus “aan elkaar geknoopt” en wordt het voor de kinderen duidelijk, dat er overal dezelfde verwachtingen worden gehanteerd en dezelfde regels en afspraken gelden.
In dit artikel doe ik verslag van de ontwikkelingen in de wijk Overvecht in Utrecht.
Ontwikkelingen
Krachtwijk
De wijk Overvecht in Utrecht is een wijk, die vaak wordt omschreven als een grootschalige, multiculturele flatwijk. De wijk kampt met relatief veel werkloosheid, armoede en gezondheidsproblemen. De criminaliteit is relatief hoog. En er wonen veel gezinnen, die afhankelijk zijn van bijstand en andere sociale uitkeringen. Door de bewoners worden de vervuiling van de openbare ruimte en de jongerenoverlast als de twee grootste problemen ervaren. Daarnaast vormt criminaliteit onder de oudere jeugd een probleem, zoals drugshandel, inbraken en andere vormen van grotere criminaliteit. De wijk Overvecht is in 2007 aangewezen als zogenoemde krachtwijk.
Potentieel
In deze wijk werken acht van de twaalf basisscholen met het programma van De Vreedzame School. Dit betekent dat er zo’n 1250 kinderen in de basisschoolleeftijd in de wijk Overvecht dagelijks in aanraking komen met de aanpak van De Vreedzame School. Daar schuilt een enorm potentieel in. Deze kinderen – hoe ingewikkeld ze soms misschien ook kunnen zijn en hoe problematisch hun achtergrond vaak ook is – weten hoe je conflicten constructief kunt oplossen. Ze weten hoe je (menings)verschillen kunt overbruggen. En ze hebben geleerd om verantwoordelijkheid te dragen.
Deze kinderen hebben uiteraard op veel andere plekken in de wijk te maken met andere “opvoeders”. Thuis natuurlijk, maar ook in het buurthuis, in de speeltuin, op de stadsboerderij, op de sportclub, in de naschoolse opvang, in de verlengde schooldag, enzovoort. Wat zou het een gemiste kans zijn, als we de verworvenheden van De Vreedzame School niet zouden benutten én als we die nieuw verworven kennis, vaardigheden en houdingen niet zouden laten ondersteunen en versterken door andere opvoeders dan de leerkrachten!
Structurele aanpak
Vanuit die gedachte is De Vreedzame Wijk ontstaan. (Zie het logo hiernaast.) Een aanpak, waarbij de filosofie en de werkwijze van De Vreedzame School overgedragen wordt aan zo veel mogelijk organisaties in Overvecht, die met kinderen in de basisschoolleeftijd in aanraking komen. Er waren al eerder pogingen gedaan om professionals in de wijk te trainen, met wisselend succes. De trainingen werden enthousiast ontvangen. En op sommige plekken ontstond ook een “vreedzame” atmosfeer. (Er was bijvoorbeeld al vlot een mediatieplek in de speeltuin.) Maar de opbrengsten verdwenen ook weer snel, door bijvoorbeeld wisseling van personeel.
Met de belangstelling voor de krachtwijken kwam een nieuwe impuls. De gemeente Utrecht wilde heel graag een pilot in Overvecht om De Vreedzame Wijk structureel op te bouwen en vorm te geven. De stad Utrecht is inmiddels ook een “vreedzame” stad, in díe zin, dat meer dan de helft van de basisscholen met De Vreedzame School werkt. Dus: mocht de pilot in Overvecht succesvol uitpakken, dan zou de gemeente diezelfde aanpak ook graag in andere wijken willen laten toepassen. Zo kwam er ruimte voor een meer structurele aanpak.
Van krachtwijk naar pedagogische prachtwijk
Verbreding
Micha de Winter, hoogleraar Maatschappelijke Opvoedingsvraagstukken aan de Universiteit Utrecht, pleit voor het creëren van pedagogische prachtwijken, waar scholen – samen met andere instellingen – kinderen en jongeren leren wat het betekent om te leven in een democratische samenleving. Het programma De Vreedzame School (dat al sinds 1999 bestaat, maar sinds 2009 – in samenwerking met Micha de Winter – is verbreed naar een programma voor democratische burgerschapsvorming) kan daar een mooie basis voor zijn.
De Vreedzame Wijk begint dan ook bij de scholen. Er moet een “kritische massa” kinderen in de wijk bekend zijn met de principes van De Vreedzame School, wil verbreding naar andere instellingen zin hebben.
Schillenmodel
Met de “vreedzame” scholen als kern, is de aanpak vervolgens gebaseerd op een zogenoemd schillenmodel:
– Eerst de organisaties, die dicht bij de school liggen (voorschool, ouders, tussenschoolse opvang).
– Dan de organisaties, die iets verder weg liggen (verlengde schooldag, wijkwelzijnsorganisatie, BSO).
– En zo langzaam verder uitbreiden. (Zie de afbeelding hieronder.)
Maar het is altijd maatwerk, afhankelijk van de specifieke situatie in de wijk. Het uiteindelijke stappenplan hangt sterk af van de bestaande situatie “om de scholen heen”. In grote lijnen is de volgorde echter “van binnen naar buiten”.
Schillenmodel.
Geen losse trainingen
Interventies
De Vreedzame Wijk is niet zomaar een “project”, dat na verloop van tijd weer van de agenda verdwijnt, maar mikt op een blijvende gedrags- en cultuurverandering en op verankering in de sleutelorganisaties in de wijk.
Een deel van het succes van De Vreedzame School ligt in het zorgvuldige implementatietraject. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een combinatie van interventies:
– Concrete lessen voor de leerlingen gaan samen met training en coaching van leerkrachten.
– Leerlingen krijgen een eigen verantwoordelijkheid. En tegelijk worden de klas en de school een oefenplaats, waar gelegenheid wordt geboden om gedrag en attitudes te oefenen en zich eigen te maken.
– De schoolleiding en de leerkrachten dragen de genoemde waarden expliciet uit. En de omgeving wordt betrokken bij het ondersteunen van nieuw, sociaal gedrag. Bedoeld worden dan: de ouders, het ondersteunend personeel, de buurt, maar vooral ook peers, de leeftijdgenoten.
Ontwikkeling van de organisatie als geheel
Door de combinatie van deze “interventies” is de invoering van De Vreedzame School in feite ontwikkeling van de organisatie als geheel. Er wordt nieuw gedrag aangeleerd. Maar wil dat ondersteund worden en beklijven, dan moet dat ook vastgelegd worden in procedures, in routines en afspraken.
De pedagogische principes moeten terug te vinden zijn in de missie van de organisatie, in de inrichting van het gebouw, in de omgang van het personeel met elkaar, in de omgang met de “klanten” en in het personeelsbeleid (aanname, coaching, aansturing, beoordeling, enzovoort). Van het management wordt een actieve en stimulerende houding verwacht. Op die manier wordt een complexe vernieuwing als De Vreedzame School zorgvuldig in scholen ingevoerd.
De Vreedzame Wijk is uiteraard een nog veel complexere vernieuwing, met name door de participatie van zeer verschillende organisaties. Het is dus niet verwonderlijk, dat we ervoor hebben gekozen om de belangrijkste kenmerken van de implementatiestrategie, zoals die op scholen plaatsvindt, ook te laten gelden voor de implementatie in de wijkorganisaties: het instellen van een stuurgroep, een combinatie van training, bezoek op de werkvloer en coaching (met betrekking tot het personeel), inpassing in de missie en visie én verankering in de organisatie als geheel.
Partners
Verkennende gesprekken
Een keuze dus voor een aanpak, waarbij de deelnemende organisaties volledig zouden moeten “gaan” voor De Vreedzame Wijk. Na een aanloopfase – waarin verkend werd welke organisaties partner zouden willen zijn in De Vreedzame Wijk Overvecht – kwam een aantal organisaties bovendrijven: de wijkwelzijnsinstelling Cumulus, Ludens Kinderopvang, het Utrechts Centrum voor de Kunsten (die veel activiteiten verzorgt in de verlengde schooldag) en enkele sportverenigingen. In een voorfase was de Stadsboerderij al betrokken.
In overeenstemming met onze implementatieprincipes werd eerst met het management van de betreffende organisaties verkend wat er in elke organisatie nodig was om een dergelijke aanpak door te voeren. Uiteraard begonnen zij ook niet op nul. Er was meestal al een of andere vorm van pedagogisch beleid of scholing aanwezig, waarmee afgestemd moest worden.
Om een voorbeeld te geven: zo kregen alle pedagogische medewerkers van Ludens Kinderopvang al standaard een cursus “effectief omgaan met jonge kinderen”, gebaseerd op het Gordon-programma. De Vreedzame Wijk-training zou daar dus wel bij aan moeten sluiten.
Invoeringsplan
Na die verkennende gesprekken is er voor elke organisatie een invoeringsplan gemaakt. Het meest uitvoerig voor de wijkwelzijnsinstelling Cumulus. Dat was logisch, gezien de omvang en het brede spectrum van werkzaamheden in de wijk: van speeltuin en buurthuis tot opbouwwerk en maatschappelijk werk, van maatjesprojecten tot ouderinloopochtenden.
Uiteindelijk bestaat het invoeringstraject voor de meeste organisaties uit: het instellen van een stuurgroep in de eigen organisatie, de training van uitvoerende medewerkers, een train de trainer-opleiding (voor interne coördinatoren), bijeenkomsten voor het (midden)management (met name over de aansturing) en het afleggen van bezoeken op de werkplek.
Coördinatie
Een cruciale factor voor succes lijkt de coördinatie van De Vreedzame Wijk te zijn. De methodiek van De Vreedzame Wijk bestaat niet louter uit het trainen van professionals of andere opvoeders, zoals hiervoor al duidelijk werd. Er wordt ook gewerkt aan organisatieontwikkeling. Maar er moeten vooral ook “knopen” worden gelegd: koppelingen tussen de verschillende activiteiten, die plaatsvinden in de wijk én koppelingen tussen de inhouden van De Vreedzame School en die reeds genoemde activiteiten.
Om een voorbeeld te geven: de activiteiten rondom ouderbetrokkenheid (zoals de ouderinloop op school) kunnen heel goed gekoppeld worden aan de thema’s van De Vreedzame School (omgaan met conflicten, kinderen positief benaderen, autoritatief opvoeden).
Het is duidelijk dat coördinatie en regie moeten plaatsvinden, liefst door iemand die alle organisaties overziet, die de nodige verbanden kan leggen en die geen commercieel belang dient. De ervaring leert, dat dat in veel gevallen uiteindelijk een directeur van een (brede) school is. De school is immers de “vindplaats” van allerlei sociale problemen en werkt met vrijwel alle organisaties in een wijk samen.
Opbrengsten
Eerst voorwaarden scheppen
We zijn nog maar net begonnen. Dus het is nog te vroeg om te praten over opbrengsten. Het resultaat van De Vreedzame Wijk zal moeten zijn, dat er na verloop van tijd in Overvecht een gezamenlijke, pedagogische aanpak ontstaat, waarbij de eigen kracht en verantwoordelijkheid van kinderen centraal staat en waarin constructief met conflicten wordt omgegaan.
Met de aanpak van De Vreedzame Wijk ondersteunen we de op school aangeleerde vaardigheden, knopen we de verschillende opvoedingscontexten aan elkaar en stellen we de professionals, ouders en vrijwilligers in staat om hun pedagogische taak op een “vreedzame” manier in te vullen.
Uit het voorgaande blijkt wel, dat er in de eerste periode veel aandacht is uitgegaan naar de voorwaardelijke kant: wat is er nodig om de pedagogische principes van De Vreedzame School te laten “landen” in de wijk? Effecten worden langzaam merkbaar.
Zichtbare effecten
Op verschillende plekken wordt zichtbaar dat de afspraken van De Vreedzame School ook gelden op andere plekken:
– Er zijn activiteiten, direct gericht op de kinderen zelf. Met name gericht op het betrekken van de kinderen bij de wijk.
– We zijn gestart met een verdiepingstraining voor alle leerlingmediatoren van groep 8 in de wijk. Hierin leren de kinderen hoe ze hun mediatievaardigheden op een verantwoorde manier in kunnen zetten in situaties in de wijk, waar mediatie nodig kan zijn.
– Er is met de kinderen gesproken over het opstellen van een manifest over “wat voor wijk willen wij zijn”.
– In alle basisscholen vinden in de hoogste groepen activiteiten plaats, die een “bijdrage aan de buurt” leveren, waarin kinderen actief zijn in zelfgekozen projecten, om de leefbaarheid in de buurt te vergroten.
– Door de trainingen van de “opvoeders” zien we, dat er door hen steeds vaker een beroep gedaan wordt op de verworvenheden van De Vreedzame School. Zo vertelde laatst een medewerker van Cumulus, die een groep kinderen begeleidde bij hun speel op straat-activiteit, hoe hij gebruik maakte van de mediatoren. Het lukte hem maar niet om de groep even snel een rij te laten vormen, tot hij vroeg: “Is een van jullie een mediator? En kan die mij even helpen?” In een oogwenk stond de groep in een keurig rijtje!
Meer informatie
• Voor meer informatie over De Vreedzame School verwijs ik u naar de website www.devreedzameschool.nl.
Ook kunt u mailen naar: devreedzameschool@eduniek.nl.
• Voor meer informatie over De Vreedzame Wijk kunt u mailen naar: stichtingvreedzaam@hetnet.nl.
