Schreeuwen om stilte? Of ruimte voor rust?

“En nu is het afgelopen! Stil allemaal! En aan het werk!” Vermoeid leunt meester Pim achterover. Zijn blik dwaalt van de onwillige leerlingen naar buiten. Er is onweer op komst. Dat zal het zijn. De drukte van de kinderen is verklaard. Voor dit moment althans.
In de lerarenkamer wordt met de regelmaat van de klok geklaagd over de onhandelbaarheid van de leerlingen. Dat probleem is niet van vandaag of gisteren. En toch lijkt het er steeds vaker over te gaan.
Rumoer in de klas, schelden, leerlingen die niet van elkaar kunnen afblijven, elkaar blijven opzoeken, stoeien… Een voortdurende werveling van beweging en geluid. Sommige leerkrachten slepen zichzelf van vakantie naar vakantie. Waar zijn orde en rust gebleven?

Lees ook de uitbreiding

Bij dit artikel hoort een online uitbreiding. Klik hier om het artikel te lezen.

Stand van zaken

“Er is echt wel wat veranderd,” zeggen ervaren leerkrachten. “De leerlingen zijn mondiger geworden. Ze laten duidelijk weten wat ze willen en ze zijn moeilijker te boeien. De helft van de tijd ben je bezig hun aandacht te vangen. En als het lukt, dan is dat vaak maar voor even. Natuurlijk had je vroeger ook drukke kinderen. Maar de mate waarin én de wijze waarop zich dit verschijnsel manifesteert, lijken de laatste decennia geleidelijk aan steeds heftiger te zijn geworden.”
In de media duiken steeds vaker berichten op over losgeslagen jeugd, die niet meer te houden is, die geen normen en waarden kent, die alleen maar een grote mond heeft en een houding heeft van “ikke, ikke, ikke en de rest kan stikken”.
Er wordt gekeken naar de ouders. Die hebben hun kinderen niet meer in de hand. Zij zijn toch de eerstverantwoordelijken? “En nu moeten wij in de klas opknappen, wat er thuis misgaat,” verzuchten leerkrachten.

Tegenbeweging

Het moet maar eens afgelopen zijn. Terug naar droge kennisoverdracht, heldere regels, no-nonsense en weer “gewoon” leren. Op schoolpleinen zijn weer ouderwetse rijen gesignaleerd, waarin leerlingen na de bel rustig en geordend per klas naar binnen wandelen.
Maar naast deze beweging van de “strenge hand” lijkt er ook een tegenbeweging te ontstaan. Een beweging, met aandacht voor bezinning op de waarachtige waarde van vorming. Tijd om te luisteren naar de kinderen. Kijken naar wat de kinderen bezighoudt. Aansluiting zoeken bij de vragen waar ze mee zitten. En de kinderen leren luisteren naar zichzelf.
Daarvoor is rust nodig. Maar hoe organiseer je dat in een situatie, waarin aan harde eisen moet worden voldaan en waarin je afgerekend wordt op tastbare resultaten met betrekking tot taal, rekenen en kennis van de wereld om je heen?

Vertraag de tijd

Lesley

Lesley ziet veel en praat weinig. Ze kijkt intens rond, maar zorgt ervoor dat haar blik niet die van de juf kruist, want op een beurt zit ze niet te wachten. Als haar iets gevraagd wordt, geeft ze kort en bedeesd antwoord. De kinderen verstaan haar niet altijd. Dat komt, omdat Lesley een zachte stem heeft, maar ook omdat het in de klas vaak rumoerig is. Sommige kinderen maken haar bang. Vooral Johan lijkt het op haar gemunt te hebben. Lesley schrikt van zijn woeste uitdrukking, als hij haar aanstaart.
Vandaag doet de juf het kringgesprek anders dan anders. Ze laat de kinderen niet vertellen wat ze in het weekend hebben meegemaakt. Maar in plaats daarvan vraagt ze de kinderen hun ogen te sluiten en te luisteren naar de adem, die door hun neus stroomt. Even later vraagt ze de kinderen om hun ogen weer te openen en elkaar kalm aan te kijken.
Wat zien ze bij elkaar? Iedereen mag er wat over vertellen. Ook Lesley. Nu luisteren de kinderen aandachtig naar haar. Hierdoor gesterkt beschrijft ze het gezicht van Johan, haar grootste vijand. “Zijn ogen zien er nu anders uit,” zegt ze. “Vriendelijker.”

Ankeren

Stilte als middel, om een pas op de plaats te maken. Het heeft zin regelmatig momenten van rust te organiseren, om – soms letterlijk – even op adem te komen. Een vaste stop, bij wijze van sluis, waarin de tijd genomen wordt om met elkaar op dezelfde golflengte te komen.
Dergelijke stiltemomenten geven de leerlingen de kans om tot zichzelf te komen, om zich te ankeren. Dit is voor iedereen zinvol. Maar het is natuurlijk nóg meer van belang, als je je klein voelt, onbegrepen, miskend en verlegen.

Stilte in de storm

Multitasking

Je maakt je huiswerk met de radio aan, terwijl verderop de televisiegeluiden strijden met het gepraat van je grote broer en zijn vrienden… Je wilt niets missen. Maar wat beklijft?
Als je met je ogen dicht naar muziek luistert, hoor je een ander verhaal. En meepraten heeft meer impact als je dat met aandacht doet. Je huiswerk is misschien dan wel keurig gemaakt. Maar de lesstof wordt pas diep in je geest opgeslagen, als je je op die lesstof kunt concentreren en de tijd neemt om erop te “kauwen” en de informatie te doorgronden.
We zijn eraan gewend geraakt om veel tegelijkertijd te doen, om amper te luisteren en snel en praktisch te handelen. Maar… een stapje terugdoen kan een verademing zijn. Even pas op de plaats maken is niet alleen prettig, maar zelfs productief. Want multitasking lijkt dan wel effectief, maar is het dat ook?

Bezinning

Kinderen groeien op in een dynamische, moderne tijd. Een tijd met veel prikkels, veel beweging, veel onrust en veel vluchtige kennis. IJkpunten, zoals die voorheen geboden werden vanuit een bepaalde godsdienst of levensbeschouwing, zijn niet meer vanzelfsprekend. Maar de behoefte aan “waarheden” en een moreel houvast is – misschien juist wel door het wegvallen van die ijkpunten – levensgroot.
Bij kinderen in de basisschoolleeftijd wordt het fundament gelegd voor een eigen identiteit. Morele vorming, ontwikkeling van een stevig en positief zelfbeeld en het versterken van het innerlijke geweten verdienen daarom een prominente plaats in de klas.
Daarvoor is het nodig om tijd te maken voor bezinning. Kinderen leren hierdoor te voorvoelen wat waarachtig is. Ze leren aandacht te geven aan de kern van de zaak.

Doordraaien en uitrazen

Erkal

Erkal krijgt een driftbui. Rood aangelopen schreeuwt hij zijn boosheid van zich af. De kinderen aan zijn tafelgroepje krijsen terug. En de juf roept luid dat iedereen zich gedeisd moet houden. Erkal blijft doorgaan en gooit een pennenbakje om. De juf stuurt hem de klas uit. Pas later, als ze hem apart heeft genomen, blijkt dat hij zich getergd heeft gevoeld door zijn buurjongetje, dat hem stiekem treiterde en “Vieze Turk” naar hem had gesist.
Erkal was gaan schreeuwen om met rust gelaten te worden, maar creëerde daardoor juist onrust. De juf, die aanvankelijk ook boos reageerde, had zich hernomen en was op rustige toon en met werkelijke interesse met hem in gesprek gegaan. Ze probeerde een helder beeld van de situatie te krijgen, zonder vooringenomen oordeel. Ze maakte contact met Erkal. En ze hield dat ook, toen hij weer woedend van verdriet werd. Door deze échte aandacht werd het veilig genoeg voor Erkal om zijn eigen verhaal te vertellen en stond de juf open voor zijn beleving.

Innerlijke rust

Rumoer en onrust in de klas blijkt veelal een roep om aandacht, een schreeuw om gezien te worden. Het overschreeuwt een verstopte behoefte, een verborgen pijn. Innerlijke rust van de leerkracht helpt om misverstanden op kalme wijze op te lossen. Het bevordert tevens een open en eerlijke blik op wat zich heeft voorgedaan en op een bewustwording van eigen beelden en gedrag.
In multiculturele situaties speelt dat zo mogelijk nog sterker. Want daar kan verwarring over allerlei vanzelfsprekendheden voor beide partijen nog groter zijn.

Stilstaan om het tempo bij te houden

Een wereld van verschil

De wereld is binnen enkele decennia behoorlijk veranderd. En nog steeds gaan die veranderingen, die ontwikkelingen in hoog tempo verder. Onze ouders en grootouders zijn opgegroeid in een tijd, waarin auto’s een schaars goed waren. En kinderen gingen met z’n allen bij een vriendje in de straat naar de televisie kijken, omdat alleen daar een televisie in huis was. Van computers en mobieltjes had nog niemand gehoord. Maar… zó lang geleden is dat allemaal nog niet!
Voor de kinderen van nu is dat bijna niet meer voor te stellen. Voor hen is het doodnormaal dat beeld en geluid overal zijn op te roepen, met maar één druk op de knop. En andersom is het voor volwassenen vaak onbegrijpelijk hoe de kinderen van nu volkomen vertrouwd zijn met allerhande elektronische apparatuur, die ze vingervlug kunnen bedienen.

Impact

Al deze ontwikkelingen hebben zich slechts binnen enkele generaties voltrokken. Verhalen uit de goede, oude tijd zijn nog (net) uit de eerste hand te horen. De impact van al die veranderingen op de persoonlijke ontwikkeling, de sociale verbanden en de inrichting van de maatschappij is enorm. En dat is natuurlijk ook merkbaar op school en in de thuisomgeving van de kinderen.

Pluriformiteit

Daar komt bij, dat de diversiteit aan leefvormen is toegenomen, wat zich ook laat zien in de schoolpopulatie. Vroeger begreep je de kinderen vaak al met een half woord, omdat ze allemaal in vergelijkbare omstandigheden opgroeiden. Maar in de huidige, multiculturele wereld is het voor heel wat leerkrachten vaak moeilijk voor te stellen in wat voor leefomgeving de kinderen van nu leven, hoe dat ten diepste voelt en wat zij van huis uit meekrijgen. Hoe op een positieve wijze in te haken op die grotere pluriformiteit, is een interessante uitdaging.

Gids

Hoe het ook zij, de vlucht die al deze ontwikkelingen hebben genomen, heeft onherroepelijk enige verwarring met zich meegebracht. En die verwarring maakt het noodzakelijk om eigen vanzelfsprekendheden te heroverwegen en te herordenen. Van leerkrachten wordt verwacht hierin leiding te geven, hierin een gids te zijn.
Om de ontwikkelingen te kunnen bijbenen, is het noodzakelijk om af en toe stil te staan. Dat geldt ook voor de kinderen. We moeten hen leren om rust te vinden in zichzelf. We moeten hen stilte laten ervaren als een groot goed. (En niet als een bedreiging, die zo snel mogelijk moet worden weggezapt!) Pas dan geven we hen een stevige basis voor hun verdere identiteitsontwikkeling.

Ruimte voor rust

Filosoferen

Binnen en buiten het lesprogramma zijn er verschillende mogelijkheden om met oudere en jongere kinderen te filosoferen over levensvragen. Wie ben ik? Wie is de ander? Wat doe je met verschillen? Wat doe je met overeenkomsten? Enzovoort.
Het moeten ontdekkingsreizen zijn, waarbij kinderen vertrouwd worden met zichzelf én met de context waarin ze opgroeien. Dat is erg belangrijk voor kinderen, om zich te kunnen verhouden tot de dagelijkse omgeving en om antwoorden te ontwikkelen op vragen die bij hen opkomen, als zich gebeurtenissen voordoen, die voor hen onbegrijpelijk zijn. Daarvoor is rust nodig.

Visie en attitude

Van belang is een gezamenlijk gedragen visie om op een geïntegreerde wijze aandacht te besteden aan het stilstaan bij kernwaarden. Dit staat niet los van het leren lezen, schrijven en rekenen! Eerder nog ondersteunt het zelfs een efficiënte kennisopname. Hoe meer kinderen rust ervaren, hoe dieper zij open zullen staan voor nieuwe informatie. Die momenten van stilstaan houden niet alleen de kinderen, maar ook de leerkrachten geïnspireerd. Laten we er niet te snel aan voorbijlopen. Juist in deze jachtige, hectische tijd is het cruciaal de kinderen mee te geven hoe ze zich zelfstandig en autonoom in stilte kunnen “voeden”. Daarvoor is op de scholen wel overtuiging, betrokkenheid, attitude nodig. En verder moet er bewust voor worden gekozen om stilteplekken te organiseren, om bezinningsmomenten in te plannen én om kinderen instrumenten aan te reiken, waarmee ze rust in zichzelf kunnen vinden. Dit alles zal de kinderen helpen om zich te wortelen, op welke plek ze ook terecht zullen komen. Spreken is zilver, maar zwijgen is goud. Of zoals een wijs iemand eens zei : “In de stilte ligt de grootste schat verborgen.” Veel succes!