Schipbreuk

VOC: Verenigde Oost-Indische Compagnie

Alleenrecht

De eerste multinational bestond al in de zeventiende eeuw: de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), in die tijd het grootste handelsbedrijf ter wereld, met 11.000 medewerkers en twintig vestigingen.

De VOC werd in 1602 opgericht, kort nadat de Nederlanders de vaarroute naar Azië hadden ontdekt, tot dan een goed bewaard geheim van de Portugezen. De VOC had voor de Republiek der Verenigde Nederlanden het alleenrecht om handel te drijven tussen Kaap de Goede Hoop en Kaap Hoorn en overheerste de handel in specerijen.
Rijkdom

Het bracht de kooplieden onvoorstelbare rijkdom. Ze vestigden zich in havensteden als Amsterdam en Middelburg en brachten die steden tot grote bloei. Soms leverde een reis naar de Oost een winst van 1000 procent op. In de zeventiende eeuw was VOC-koopman Jacob Poppen de rijkste man in de republiek. Zijn fortuin werd geschat op 500.000 gulden. En dat in een tijd, dat in Amsterdam een heel gezin voor zo’n 300 gulden een jaar lang kon wonen en eten.

Schepen

In Nederland beschikte de VOC over eigen scheepswerven. In de loop van de zeventiende en achttiende eeuw werden op die werven meer dan 1500 schepen gebouwd!

Het spiegelretourschip was het scheepstype, dat de VOC het meest gebruikte. Deze grote transportschepen voeren heen en weer tussen Europa en Azië, met aan boord passagiers en lading. Een VOC-retourschip was 48 meter lang en had vier dekken, drie masten, dertig kanonnen en ruimte voor 600 ton aan lading. Het duurde anderhalf jaar om zo’n schip te bouwen. Na maximaal zes reizen naar Indië was het schip rijp voor de sloop.

De Batavia

Een voorbeeld van een Oost-Indiëvaarder is de Batavia. Het schip is genoemd naar de Javaanse stad Batavia, hoofdstad van alle Nederlandse bezittingen in Indië.

Op 29 oktober 1628 vertrekt de Batavia naar Indië. Aan boord van het bomvolle schip zijn 341 mensen: 303 bemanningsleden en 38 passagiers. Een bont gezelschap van VOC-personeel, soldaten voor Fort Batavia en kooplieden. Ook reizen er vrouwen en kinderen van VOC-medewerkers mee. Het schip vervoert vele tonnen vracht: bouwmaterialen, wapens en munitie voor Kasteel Batavia en vele kostbaarheden voor de handel in Azië. Plus voedsel en drinkwater voor de opvarenden. De leiding van het schip bestaat uit opperkoopman Francisco Pelsaert, onderkoopman Jeronimus Cornelisz en schipper Adriaan Jacobsz. De reis over ruim 20.000 kilometer zal tussen de zes en negen maanden gaan duren…

Schipbreuk

Muiterij

Na twee maanden varen zijn drinkwater en voedsel bijna op. Tien mensen zijn aan scheurbuik overleden. In Sierra Leone worden verse voorraden ingenomen en de Batavia vertrekt weer, vergezeld door vijf andere schepen, die nog over zijn van de vloot, die de Batavia vergezelde. Door slecht weer raken ook deze vijf schepen uit zicht en de Batavia vervolgt de tocht alleen.

Aan boord worden door Jeronimus Cornelisz en Adriaan Jacobsz heimelijk plannen gesmeed om het schip en de kostbare lading over te nemen. Al twintig mannen zijn bereid mee te doen met een muiterij…

Barre tocht
Voordat het zover komt, lijdt de Batavia echter schipbreuk. Doordat men in de zeventiende eeuw geen lengtegraad kon bepalen en een groot deel van de wereld nog onverkend terrein was, werd niet de juiste koers gevaren. Op 4 juni 1629, om drie uur ’s nachts, loopt het schip met een enorme snelheid op een koraalrif van de Houtman Abrolhos, een eilandengroep voor de westkust van Australië.

De kanonnen worden overboord gezet, maar het schip blijkt reddeloos verloren. Pelsaert besluit de lading zo goed als mogelijk is te bergen en de passagiers in veiligheid te brengen. Tien mensen verdrinken. Pelsaert gaat met de belangrijkste kostbaarheden en zestig mensen naar het dichtstbijzijnde eilandje. De volgende dag worden 180 mensen afgezet op een groter eiland. De zilverkisten worden op het dek van het schip gezet, om ze zo snel mogelijk ook aan land te brengen. Maar de situatie blijft rampzalig. Op beide eilanden is geen zoet water te vinden. En nog zeventig mensen zijn op het schip, dat ieder moment ten onder kan gaan. Op 6 juni besluit Pelsaert, om samen met de kapitein en nog 46 anderen, met de grote sloep te vertrekke,n om redding en water te zoeken. Op 7 juli komen ze, na een barre tocht, aan in Batavia.

Kerkhof Batavia

Bloedbad

Op 12 juni breekt de Batavia in stukken. Van de 70 mensen slagen er 25 in om Kerkhof Batavia, het eiland van de overlevenden, te bereiken. Onder hen Jeronimus, dan de hoogste in rang. Hij neemt de macht over, gesteund door volgelingen. Jeronimus besluit de meeste overlevenden te vermoorden, om voorraden te sparen en potentiële tegenstanders van zijn muiterij uit te schakelen. Velen zijn al omgebracht, als in juli een waar bloedbad begint.
Noodlottig

Als Jeronimus besluit ook af te rekenen met de overlevenden op het kleine eilandje, komt hij van een koude kermis thuis. Daar heeft men water en voedsel ontdekt en zich, onder leiding van Wiebbe Hayes, voorbereid op een aanval. Wanneer Jeronimus uiteindelijk op 2 september zelf naar het eilandje gaat, neemt Hayes hem gevangen. Dan, op 17 september, verschijnt Pelsaert met zijn reddingsschip – de Sardam – aan de horizon. Hayes haast zich om vóór de muiters bij de Sardam te komen en informeert Pelsaert over de afgrijselijke gebeurtenissen, die zich hebben afgespeeld. De Batavia vertrok met 341 mensen aan boord. Slechts 122 van hen overleefden de reis…

Les over de VOC

De volgende activiteiten vormen samen een afgeronde les (of lessenserie) over de VOC.

Koffie- en theemoment

● Lekkernijen proeven

Organiseer met de kinderen een gezellig koffie- en theemoment. Laat ze lekkere hapjes van thuis meenemen, die u van tevoren aan hen doorgeeft. Bijvoorbeeld: ontbijtkoek, speculaasjes, spekkoek, kruidnootjes, kaneelkoekjes, kaneelstokjes, Haagse hopjes en café noir. Bij de lekkernijen worden thee en/of koffie geserveerd, eventueel in (Chinese) porseleinen kopjes.

● Zintuigoefening

Alle lekkernijen bevatten een of meer ingrediënten, die door de VOC in ons land geïntroduceerd zijn. U kunt de verschillende specerijen tonen en laten rondgaan. Bijvoorbeeld: peper, kruidnagelen, nootmuskaat, foelie en kaneel. Dat zijn tegenwoordig allemaal zeer betaalbare keukenkruiden, maar vroeger kostten ze een kapitaal! U kunt er een zintuigoefening mee laten doen tijdens de rondgang: zien, voelen, ruiken en (eventueel) proeven.

U gebruikt het theemoment om de VOC bij de leerlingen te introduceren.

Kort klassengesprek

Vraag aan de klas wie er al eens van de VOC heeft gehoord. Laat enkele leerlingen vertellen wat ze erover weten. Toon een foto van het gereconstrueerde VOC-schip de Batavia, dat in Lelystad ligt. Praat met de leerlingen over de foto. Dat kan bijvoorbeeld aan de hand van een aantal vragen:

– Is het een oud schip?
– Waarvan is het gemaakt?
– Hoe werd het schip voortbewogen?
– Zou het snel of langzaam varen?
– Zien onze schepen er tegenwoordig nog zo uit?
– Noem verschillen en overeenkomsten met de schepen van nu.

→ Directe link naar afbeeldingen: https://entoen.nu/voc/beeld-en-geluid/voc#beeld.

Waar hebben we het over?

● Opdrachten

Vertel de leerlingen, dat Indië als zodanig niet meer bestaat en dat het gebied tegenwoordig Indonesië heet. En op de plek waar vroeger Batavia lag, ligt tegenwoordig Jakarta, de hoofdstad van Indonesië.

Verdeel de leerlingen daarna in groepjes en geef de volgende opdrachten:

– Zoek in de atlas op waar Indonesië en Jakarta (en dus Batavia) liggen.
– Zoek op internet afbeeldingen van Batavia.
– Zoek ook afbeeldingen van restanten van Batavia in het huidige Jakarta.
– Zoek uit welke goederen de VOC nog meer importeerde dan specerijen.
● Presentaties

Elk groepje maakt een muurposter en geeft voor de klas een korte presentatie van zijn/haar bevindingen.

Film

● Kijken

Bekijk met de leerlingen op het digitale schoolbord de Schooltv Beeldbankclip De VOC op de website van entoen.nu.
→ Directe link naar de film: https://entoen.nu/voc/beeld-en-geluid/schooltv-beeldbankclip-de-voc#beeld.

● Bespreken

Bespreek de film met de kinderen. Bijvoorbeeld aan de hand van de volgende vragen:
– Waarom gingen Nederlandse handelaren naar Indië?
– Hoelang kon zo’n reis naar Indië wel niet duren?
– En waaraan lag dat?
– Waarom waren specerijen eerst zo duur en later zo goedkoop?
– Waarom werd de VOC opgericht en wanneer?
– Waarvoor staan de letters VOC?
– Wat is een multinational?

– En wat was er zo bijzonder aan de VOC als bedrijf?

Reconstructie

● Informatief lezen

Lees samen met de kinderen pagina 4 van het informatieboekje over de reconstructie van het schip de Batavia op de Bataviawerf. Of lees die pagina voor.

→ Directe link naar de pagina: https://www.bataviawerf.nl/assets/files/Lesmateriaal%20Batavia%20en%20VOC%20DEFINITIEF.pdf.

●    Quiz

Laat de leerlingen een quiz maken met vragen over de Batavia. De antwoorden zijn te vinden in het zojuist gelezen stuk over de Batavia en door te kijken naar de foto van de reconstructie van het schip.

→ Directe link naar de quiz:https://www.bataviawerf.nl/quiz.html

Verhaal maken

●    Film

Bekijk met de leerlingen de Schooltv Beeldbankclip Jacob gaat varen, over een weesjongen van veertien, die gaat werken aan boord van een VOC-schip.

→ Direct link naar film:https://entoen.nu/voc/beeld-en-geluid/schooltv-beeldbankclip-jacob-gaat-varen#beeld.

●    Verhaal

Vraag de leerlingen zich naar aanleiding van deze clip in te leven in het leven van Jacob. Hun verhaal gaat over een dag in het leven van Jacob, aan boord van een VOC-schip. Daarvoor kunnen ze putten uit informatie, die ze tijdens alle lesonderdelen hebben opgedaan. Maar ook kunnen ze nog extra informatie opzoeken in boeken en op internet. De leerlingen bedenken ook een titel voor het verhaal en maken er een illustratie bij.

●    Extra

De film kan verder nog gebruikt worden als aanleiding voor een groepsgesprek over kinderarbeid in die tijd en de kansen, de gevaren en het zware werk, dat een leven op zee met zich meebracht.

Voorleesverhaal

In de periode dat u deze les behandelt, kunt u kinderboek voorlezen, dat gerelateerd is aan de VOC. Zo kunnen de kinderen nog intenser de wereld van de VOC-tijd beleven. Geschikte boeken zijn bijvoorbeeld:

– Thijs en de geheime VOC-kaart, van Lizette de Koning, 2002. (ISBN: 978 90 68329 70 7.)

– Land in zicht. Nederlanders op ontdekkingsreis, van Vibeke Roeper  Querido, Amsterdam, 2004. (ISBN 978 90 45100 70 8.)

– Zwarte Peper, scheurbuik, van Vibeke Roeper, Querido, Amsterdam, 2002. (ISBN 978 90 21479 64 4.)

VOC-museum

●    Alle lesonderdelen

In een speciaal hoekje van het klaslokaal maakt u met de leerlingen een VOC-museum. Van alle activiteiten die u doet, neemt u een onderdeel op in het museum: de specerijen, koffie en thee, het (Chinese) porseleinen kopje, de foto van de Batavia, het gelezen kinderboek, de muurposters en de bundel, waarin u de verhalen van de kinderen hebt verzameld.

●    Extra voorwerpen

Vraag alle leerlingen om ook een voorwerp van thuis mee te nemen, dat bij het onderwerp past. Ze doen zelf thuis onderzoek naar wat ze zouden kunnen meenemen: een gebruiksvoorwerp, een importartikel, een foto van een VOC-gerelateerd gebouw (of schip), waar ze zijn geweest of dat ze willen bezoeken. In de klas geven ze uitleg daarover. Alle voorwerpen worden in het museum geplaatst.

Eindfeestje