Kunst raakt je met al je zintuigen. Je kunt kunst voelen, ruiken, horen en zien. Kunst kijken met kleuters is niet moeilijk of ingewikkeld, maar gewoon heel erg leuk!

“Als je kunst wilt bekijken, moet je minstens wat kreten kennen, zoals licht- en donkercontrasten of de namen van bekende kunstenaars.” Niets is minder waar. Iedereen kan kunst bekijken. Iedereen heeft er een mening over. Bijvoorbeeld of iets knap of minder knap gemaakt is. Of je iets mooi of helemaal niet mooi vindt, om de kleuren of om de voorstelling. Sommigen vinden kunst pas kunst, als ze het zelf niet zouden kunnen maken of als ze er iets in kunnen herkennen.
Stel je nu eens voor, dat je al deze gedachten weg zou laten. Hoe zou je aan iemand die nog nooit naar kunst heeft gekeken dan laten zien wat kunst is? Hoe zou je specifiek aan jonge kinderen kunnen vertellen wat kunst is? Daarover gaat dit artikel.

Lees ook de uitbreiding

Bij dit artikel hoort een online uitbreiding. Klik hier om het artikel te lezen.

Kunstbeschouwing voor jonge kinderen

Herinneringen aan kunst

Veel volwassenen hebben herinneringen aan hun kindertijd. Zo heb ik zelf twee vroege herinneringen aan kunst. Een ervan was een ervaring in de kleuterklas van juffrouw Agnes. Er kwam een pottenbakker, die in de klas een demonstratie met haar draaischijf gaf. Fascinerend vond ik dat, hoe een vorm ontstond uit een hompje klei. De andere herinnering is aan een litho van Corneille: De zonnebaadster. Deze litho hing bij ons thuis boven de bank. Als ik ziek was, lag ik in een slaapzak op de bank, onder De zonnebaadster. Ik stelde me voor dat de zonnebaadster via haar stoel, die eruitzag als een soort trappetje, omhoog kon lopen naar de zon. Ze beleefde van alles met de vogel en de andere dingen op de voorstelling.

Voorstelling

Het grappige is dat het kinderen blijkbaar niets uitmaakt wie het schilderij, de litho of het beeldje gemaakt heeft. Het draait om de voorstelling. Spreekt die aan of niet? Afbeeldingen, die dicht bij de belevingswereld van kinderen staan, spreken aan. Kunstwerken, waar mensen en dieren op staan. Of kunstwerken met uitgesproken vormen of kleuren. En ook kunstwerken die je aan mag raken, zijn erg in trek.
Dit wil overigens niet zeggen, dat kinderen uitsluitend “iets” hebben met figuratieve voorstellingen, waarop je kunt herkennen wat een boom of een huis is. Juist bij jonge kinderen spelen de fantasie en de verbeelding een heel grote rol. Dan is het een uitdaging om een heel abstract kunstwerk te bekijken, waarop je helemaal niet meer kunt herkennen of je nu een boom of een huis ziet.

De eerste kennismaking met een museum en met kunst

Begin

Het begin van een kennismaking met kunst is het selecteren van werken. Kunstwerken vind je op ontzettend veel verschillende plekken, buiten op straat, maar ook in galeries en musea. Wanneer je kennis wilt maken met kunst, dan ligt het voor de hand om eerst te kijken in de eigen omgeving. Vaak hebben musea of galeries speciale programma’s voor kinderen. Veel onderwijsprogramma’s en rondleidingen staan op de internetpagina’s van musea en galeries.

Stap-voor-staphandleiding

Als er in uw omgeving geen museum of galerie is, dan kunt u op de website van het Praxisbulletin terecht. Daar staat in een stap-voor-staphandleiding hoe u kunst met kinderen kunt bekijken (met een serie voorbeeldvragen).
Tegenwoordig zijn er veel musea, die de doelgroep jonge kinderen hebben “ontdekt”. In de handleiding worden methodes genoemd en beschreven hoe u een kunstwerk kunt selecteren en verlevendigen. U kunt gebruikmaken van heel eenvoudige hulpmiddelen. (Gebruik bijvoorbeeld een bakje met hooi bij een kunstwerk dat van hooi gemaakt is, naar hooi ruikt of waarbij de voorstelling zich op het platteland afspeelt.)

26-04-08-01
Kinderen nemen deel aan de “Kunstdouche”.

Kunsteducatieprogramma voor kleuters

Kunst in museumgoudA

Hoe kun je kunst voor kinderen in de leeftijd van 4-6 jaar toegankelijk maken? In museumgoudA hebben we ons die vraag gesteld. Vanuit het onderwijs was er vraag naar een kunsteducatieprogramma voor kleuters. Na een aantal pilots ontstond een project, speciaal voor kleuters: deKunstdouche. Een project, waarbij kinderen kennismaken met kunst in het museum, door bijna al hun zintuigen te gebruiken. Het vernieuwende aan deze vorm van kunstbeschouwing is, dat de zintuigen optimaal worden benut. Kinderen ontdekken de kunst ruikend, voelend en kijkend. Bovendien stimuleert het kijken naar kunst en het praten erover de taalontwikkeling.

26-04-08-02
Birthe Leemeijer, L’Essence de Mastenbroek, 2004, collectie museumgoudA.

De Kunstdouche

• Kijken en verwerken
Vier- tot zesjarigen kunnen niet zo veel met abstracte kunstbegrippen en met namen van kunstenaars. Wél hebben de kinderen fantasie. Juist kinderen in deze leeftijdscategorie staan open voor allerlei vormen van kunst, zowel oude kunst als nieuwe (hedendaagse) kunst.
Bij de eerste ideeën die we voor dit project ontwikkelden, vonden we het belangrijk, dat kinderen verschillende soorten kunst zien. Kinderen maken kennis met verschillende soorten materialen, waarvan een kunstwerk gemaakt is en met zowel oude als nieuwe kunst. Ook het ervaren van verschillende dimensies vonden we belangrijk. Dus voorstellingen op het platte vlak, maar ook driedimensionale beelden.
Daarnaast wilden we ook dat de kinderen iets konden doen. Na hun inspanningen (de kunstbeschouwing) zouden ze moeten kunnen ontladen. In de pilotfase werkte juist die combinatie van kijken en verwerken op een speelse manier heel goed. Vooral omdat het verwerkingsspel rondom het kunstwerk bedacht en gemaakt is.

• Geuren
Wanneer de kinderen de kunstwerken aan mogen raken, werkt dit heel stimulerend. Bijvoorbeeld bij het kraantje (L’Essence de Mastenbroek, van Birthe Leemeijer) staat een aanrechtje, waar de kinderen de geur die in het kraantje zit kunnen ruiken. De verschillende geuren ruiken lekker of vies. (Het zijn een aantal ingrediënten uit het kraantje.) Bij een geur kunnen de kinderen een klepje opendoen. De geur correspondeert met de geur van bijvoorbeeld appeltjes, teer, stallucht of bloemen.
Na een eerste pilot met een school kwam een jongetje met zijn moeder de volgende dag opnieuw naar het museum. Hij wilde haar het kraantje laten zien, omdat hij dat zo lekker vond ruiken.

• Kunst komt tot leven
Uiteindelijk hebben we voor de Kunstdouche zeven kunstwerken geselecteerd uit verschillende periodes en die met verschillende technieken tot stand zijn gekomen. Van een foto van een peer (21ste eeuw) en een tegeltableau (17de eeuw) tot een schilderij van een vrouw met twee kinderen (20ste eeuw). Met simpele gebruiksvoorwerpen wordt de beeldende kunst tot leven gebracht:
26-04-08-04
Tegeltableau met haan, Plateelbakkerij de Swaen, Gouda, ca. 1650.

Bij het tegeltableau uit de 17de eeuw kunnen de kinderen een puzzel maken van het tegeltableau. Over 25 tegeltjes is een haan getekend. De hele groep kinderen maakt samen de puzzel, door goed naar het origineel te kijken. Als de puzzel klaar is, laten alle kinderen het gekraai van een haan horen.

26-04-08-03
Jasper Wiedeman, Zonder titel, 1997, collectie museumgoudA.

– In de keuken van het museum hangt een foto van een peer. Het is geen gewone peer. Hij ziet er een beetje anders uit. Hij lijkt wel op een spiegel te staan. Naast de foto van Jasper Wiedeman hangt een kastje, waar de kinderen sheets in kunnen schuiven met andere soorten fruit. Door het licht en de verschillende laagjes fruit zien ze dat kleuren uit laagjes bestaan.– Bij een schilderij van Charley Toorop van een vrouw met twee kinderen kunnen de kinderen hun hoofd door een reproductie van het schilderij steken. Heel even kun je dan het kind van het schilderij zijn.

De praktijk van de Kunstdouche

De kinderen van een groep delen we altijd in kleinere groepjes in. Een rondleid(st)er en een leerkracht bekijken samen met ongeveer twaalf kinderen de werken. Elk groepje ziet drie tot vier verschillende kunstwerken. Voor de verwerking op school is dat juist leuk, omdat ze dan samen elkaars ervaringen kunnen bespreken.
We merken dat de kleutergroepen heel erg verschillen. Soms zijn de groepen onrustig en hebben ze een heel korte spanningsboog. Met een andere groep kun je urenlang doorgaan. Bij de onrustige groepen werkt het heel goed om tussendoor extra te bewegen. Voorafgaand aan de Kunstdouche hebben we een bewegingsspel bedacht, door onder de Kunstdouche te gaan staan. Kleren uit, kraan opendoen, haren wassen, enzovoort. Juist met de kinderen die snel afgeleid zijn (of die even moeten wachten), gaan we extra kunstdouchen. Bovendien wordt tijdens het douchen de essentie van een museum met kunstwerken uitgelegd. (“Je ziet hier een heleboel dingen, die net echt lijken, maar het misschien wel niet zijn. De dingen zijn bijzonder. Er is er maar eentje van op de hele wereld!”)
Nota bene. De Kunstdouche in museumgoudA is te zien tot en met december 2009. De scholen in de regio Gouda zijn erg enthousiast over de Kunstdouche.

Wat komt er bij een museumbezoek allemaal kijken?

Aandachtspunten

Wanneer ik een groep in het museum begeleid, valt het me altijd op hoe de kinderen onder de indruk zijn van de ruimte en de kunstvoorwerpen. Het is vooral van belang, dat het bezoek niet te lang duurt. Wij houden maximaal drie kwartier aan (inclusief het aan- en uitdoen van de jassen).
Bij de voorbereiding van een museumbezoek is het handig als van tevoren bij u bekend is wat de kosten bedragen en hoeveel begeleiding er nodig is.

Voorbereiding op het bezoek

• Faciliteiten voor scholen
Veel musea hebben gratis toegang voor kinderen tot en met achttien jaar. Verder zijn er vaak speciale tijden bij kunstinstellingen, waarvan scholen gebruik kunnen maken. Bijvoorbeeld: voorafgaand aan de openingstijden van het museum, zodat de kinderen in alle rust de kunst kunnen bekijken. Het voordeel van een speciaal onderwijsprogramma is, dat er vaak extra materiaal is voor voorbereiding en verwerking.

• Kleuterprogramma’s in musea
Naast het museumgoudA (in Gouda) zijn er nog andere musea, die een speciaal kleuterprogramma hebben. Ik noem in dit verband: het Haags Gemeentemuseum en het Mauritshuis (beide in Den Haag), het Centraal Museum en het Dick Brunahuis (beide in Utrecht) en het Bonnefantenmuseum (in Maastricht). De musea zijn via www.museum.nl te vinden.

• Kunstenaarsinitiatieven
Verder zijn er kunstenaarsinitiatieven. Vaak heeft elke stad wel een kunstenaarsvereniging. En ook BIK (Beroepskunstenaars In de Klas) heeft projecten voor jonge kinderen. (Zie: www.beroepskunstenaarsindeklas.nl.) Cultuurnetwerk Nederland heeft een uitgave, waarin literatuur over cultuureducatie en kleuters is verzameld. (Zie: www.cultuurnetwerk.nl.) En bij het programma de Kunstdouche hebben we voor de leerkrachten een handleiding geschreven.

• Kinderboeken
Ter voorbereiding op het museumbezoek kunt u gebruikmaken van kinderboeken over een museum. Ik noem in dit verband: Max Velthuijs, Krokodil en het meesterwerk (Leopold, Amsterdam, 1991) en Dick Bruna, Nijntje in het museum (Mercis Publishing, Amsterdam, 1997).

• Kringgesprek
Organiseer een kringgesprek. (“Wat is een museum?” “Wat vind je er allemaal?” “Waarom ga je naar een museum?” “Wie van jullie is wel eens in een museum geweest?” Enzovoort.)
Verwerking na het museumbezoek

• Opdrachten
Na afloop van het museumbezoek in Gouda krijgen de kinderen een set kaarten mee. Hierop staan kleine opdrachten rondom de kunstwerken. Maar u kunt natuurlijk ook zelf opdrachten bedenken.

• Museum maken
De kinderen kunnen een museum maken van zelfgemaakte kunstwerken (of van bestaande dingen van thuis). Nodig ouders, familie en vrienden uit voor de opening van het museum van de kinderen. Geef de kinderen dan allemaal een taak. Bijvoorbeeld als suppoost, kassamedewerker, rondleider, tentoonstellingsmaker, medewerker van het museumcafé, schoonmaker, medewerker van de technische dienst, beveiliger, enzovoort. Ik heb zelf met oudere kinderen een museum gemaakt en ingericht. Maar ook met jonge kinderen is succes verzekerd!

Tot slot

Een eerste stap in het kunst beschouwen is gezet. Klaar voor de volgende? Bij de kinderen smaakt kunst na een eerste kennismaking vast en zeker naar meer. Als de kinderen werk van verschillende kunstenaars hebben gezien, kunt u verdieping aanbrengen. Probeer eens werk van één bepaalde kunstenaar te bekijken of richt u op één soort materiaal of op één thema.

Ik wens u en de kinderen veel plezier!

Meer informatie

museumgoudA
Achter de Kerk 14
2801 JX Gouda
www.museumgouda.nl
Geopend: woensdag, donderdag en vrijdag (van 10.00-17.00 uur) en zaterdag en zondag (van 12.00-17.00 uur).
De Kunstdouche is op afspraak (ook buiten openingstijden) te boeken:
T 0182 – 33 10 00
Tot nu toe hebben al meer dan 1500 leerlingen aan de Kunstdouche deelgenomen.