Met de klasse!box en de klasse!kas krijgen leerkrachten en kinderen de beschikking over gereedschap, om gestalte te geven aan burgerschapsvorming in de onderwijspraktijk. Beide vinden hun oorsprong in de freinetpedagogiek. CĆ©lestin Freinet (1896-1966) werkte met zijn leerlingen in een setting, waarbij hij de kinderen steeds serieus nam en ze vroeg mee te beslissen over het reilen en zeilen in de klas. In een democratische omgeving maakte hij de leerlingen medeverantwoordelijk voor de inrichting van hun leeromgeving, de onderlinge verhoudingen en tegelijkertijd ook voor de inhoud van het werk dat gekozen wordt.

Lees ook de uitbreiding

Bij dit artikel hoort een online uitbreiding. Klik hier om het artikel te lezen.

Burgerschapsvorming

De wetgever heeft de scholen opgedragen meer te doen aan burgerschapsvorming. Het onderwijs is mede gericht op het bevorderen van actief burgerschap en sociale integratie. De inspectie stelt vast of een school zorg draagt voor de kwaliteitszorg en het aanbod voor dit onderdeel.
Actief burgerschap en sociale integratie: wat moeten we daaronder verstaan? En hoe geven we daar invulling aan in de onderwijspraktijk?
Micha de Winter pleit ervoor de democratie te oefenen in de school. Zo vindt deze bekende Nederlandse sociaal-pedagoog bijvoorbeeld dat kinderen moeten leren samenwerken, dat leerkrachten leerlingen zeggenschap moeten geven over het verbeteren van het leef- en leerklimaat op de school en dat kinderen participeren in het opstellen van school- en klassenregels.
Jean Le Gal, een Franse onderwijskundige, die voor burgerschapsvorming uitgaat van de burgerrechten van het kind, pleit voor het stimuleren van verantwoordelijk burgerschap en medezeggenschap. Binnen de school betekent dat in zijn opvatting, dat kinderen spreekrecht hebben, dat ze hun mening kunnen geven, dat er naar hen geluisterd wordt, dat ze kunnen deelnemen aan het besluitvormingsproces, dat ze ook zelfstandig beslissingen kunnen nemen en dat ze deelnemen aan de uitvoering van besluiten, binnen de grenzen van de eigen capaciteiten.
In het boek Dat geeft de burger moed* wordt beschreven hoe burgerschapsvorming op basis van beide visies concreet gestalte kan krijgen in de school.

Noot

* Bij het schrijven van dit artikel is gebruikgemaakt van het boek Dat geeft de burger moed. Burgerschapsvorming, op weg naar een democratische school (auteurs: Rouke Broersma, Jimke Nicolai e.a.). Dit boek verscheen als deel 9 in De Reeks, een serie publicaties voor vernieuwend onderwijs door de freinetbeweging, Valthe, 2007, ISBN 978 90 70961 30 5.

Oefenen van burgerschap: hoe doe ik dat?

Voorzitter van de kring

De kinderen zitten aan het eind van de dag in de kring. Tien minuten voordat de bel gaat, is er een korte terugblik over het reilen en zeilen in de groep. Een van de leerlingen is voorzitter en leidt het gesprek. Er zijn slechts een paar kleinigheden. Op het prikbordje van de klasse!box hangt een briefje van Yneke, met daarop de opmerking, dat de computer op de zolder problemen geeft bij het opstarten. Dat is snel te regelen.
ā€œWil jij dat aan meester Tim doorgeven?ā€ vraagt de voorzitter aan Yneke, de leerling die de storing meldde. Ze zal het briefje op het bureau van meester Tim leggen, want die is nog niet terug van de gym.
ā€œDan nog even iets uit het afsprakenschrift,ā€ vervolgt de voorzitter. ā€œMorgen gaan we het hebben over het cadeau voor juf Carla. Er zijn nu twee voorstellen: een T-shirt dat we zelf gaan bedrukken met de naam van de baby Ć©n de naam uitzagen met de figuurzaag en dan de letters schilderen. Tot morgen kunnen er nog ideeĆ«n worden ingeleverd via de klasse!box.ā€

Democratie moet je leren!

Democratie gaat niet vanzelf. Democratie moet je leren! Niet door abstracte verhalen, maar al doende, al werkende. En bij werk heb je gereedschap nodig. De klasse!box is zoā€™n gereedschap en… tegelijk werktuig en werkwijze om de democratie te oefenen in de klas. Voor kinderen is het niet alleen een efficiĆ«nte en effectieve aanpak om te werken aan burgerschapsvorming. Het is nog leuk ook!

Van muurkrant tot klasse!box

De klasse!box is ontstaan uit de praktijk van het freinetonderwijs. CĆ©lestin Freinet werkte in de vorige eeuw een onderwijsconcept uit, waarin kinderen serieus werden genomen en medeverantwoordelijk werden voor een optimaal leef- en leerklimaat. Freinet paste de techniek van de muurkrant toe: een vel papier, een plek op het bord, waarop kinderen hun felicitaties, voorstellen, opmerkingen en klachten kunnen schrijven, die dan tijdens een klassenvergadering met de groep worden besproken.
De klasse!box, die in dit artikel wordt besproken, is ontstaan vanuit deze werkwijze en is te beschouwen als een nieuwe piketpaal in een lange geschiedenis van burgerschapsvorming en democratie. De klasse!box is geboren uit de behoefte, om allerlei ideeĆ«n en werkwijzen te bundelen, door ze te koppelen aan een tastbaar ding: een kistje, met daarin ruimte voor opmerkingen, complimenten en vragen. Bruikbaar in de freinetschool, maar zeker ook interessant voor scholen, die op zoek gaan naar het antwoord op de vraag: ā€œOefenen van burgerschap: hoe doe ik dat?ā€

De klasse!box nader bekeken

Centrale plaats

De klasse!box is een kistje, met aan de achterzijde een prikbordje, waarop afspraken en oproepen aan de hele klas bekendgemaakt kunnen worden. De klasse!box kan bevestigd worden tegen de wand van een klaslokaal. Maar het is ook mogelijk om hem los op een tafel of een kast te zetten. Tijdens groepsoverleg (begin- en eindkring van de dag, planning, klassenvergadering, werkbesprekingen, presentaties) krijgt de box een centrale plaats in de kring.
200905klassebox
Functies en inhouden van de klasse!box.

Inhoud

ā€¢ Rechter vak
Het rechter vak van de klasse!box bevat onbeschreven blaadjes papier in drie kleuren. De school kan ervoor kiezen om die blaadjes te liniƫren of van een tekenvak te voorzien. De kleuren corresponderen met de volgende drie mogelijkheden:
ā€“ Geel: een compliment of felicitatie voor een groep, medeleerling of leerkracht.
ā€“ Groen: het doen van voorstellen of het stellen van vragen aan de groep.
ā€“ Blauw: het geven van kritiek of het uiten van en klacht.

ā€¢ Linker vak
Het linker vak van de klasse!box is een afgesloten doosje. Dit is het kluisje van de klasse!kas. De kinderen bewaren hier het geld, dat ze kunnen inzetten voor de realisatie van hun projecten, plannen en cadeautjes.

ā€¢ Middelste vak
Het middelste vak bevat twee boekjes:
ā€“ Het ene boekje is het kasboek, waarin wordt bijgehouden hoeveel geld er nog in de kas aanwezig is Ć©n waaraan het geld is besteed. Bovendien kunnen de kassabonnen hier ingeplakt worden.
ā€“ Het andere boekje bevat de afspraken. In dit boekje kunnen belangrijke afspraken uit klassenvergaderingen of de ingeplakte briefjes van het vergaderbord worden teruggelezen.

Structuur

ā€¢ Doorgaande lijn
Vanaf het moment dat ze op school komen, worden de kinderen aangemoedigd hun complimenten, voorstellen, vragen en kritiek kenbaar te maken en te bespreken met de hele groep. De wijze waarop dat gaat, zal per school en per situatie verschillen. Maar steeds zullen de participatie en de verantwoordelijkheid van de kinderen toenemen tijdens hun schoolloopbaan. Met de toepassing van de klasse!box ontstaat er een herkenbare en ook duidelijke werkwijze door de school: een doorgaande lijn van groep 1-8.

ā€¢ Aanmoedigen
Het werken met de klasse!box geeft het gesprek in de groepen dus een duidelijke structuur en een nieuwe lading:
ā€“ De samenwerking wordt gestimuleerd.
ā€“ De leerlingen worden medeverantwoordelijk voor de groep en het lokaal.
ā€“ De leerlingen kunnen zĆ©lf met voorstellen komen.
Vanzelfsprekend heeft de leerkracht hier een rol te spelen, door zĆ©lf voorstellen voor verandering en verbetering op te schrijven. Want: goed voorbeeld doet goed volgen! Maar hij/zij zal vooral de kinderen aanmoedigen. (ā€œWil jij eens een voorstel schrijven over de tekenles van woensdagochtend?ā€)

ā€¢ Samen besluiten en oplossen
Verder wordt er gezamenlijk nagedacht over mogelijke oplossingen van (dreigende) conflicten. Kinderen leren daardoor naar elkaar te luisteren. Het is belangrijk je te verplaatsen in de positie van de ander, mee te denken over oplossingen en zelf met voorstellen te komen. Al doende leren kinderen ook, dat het nemen van besluiten meer inhoudt dan alleen maar het tellen van de meeste stemmen.

ā€¢ Frequentie
Elke klas bepaalt een geschikt moment voor het bespreken van de klasse!box. Dat kan voor sommige groepen een paar keer per week zijn, terwijl bij een andere groep de klasse!box slechts eenmaal per week in de kring komt. Maar er kan ook aanleiding zijn ā€“ bijvoorbeeld door gebeurtenissen in de school of in de klas ā€“ om acuut een vergadering te beleggen met de klas.

ā€¢ Bespreking met agenda
De voorzitter ā€“ dat kan de leerkracht zijn, maar ook een leerling ā€“ heeft de briefjes die gepost zijn, vooraf gelezen. Volgens een geoefende en gestructureerde werkwijze vindt vervolgens de bespreking met de klas plaats. Zeker in het begin wordt er gewerkt met een vaste volgorde, een agenda.

Klachten en kritiek

ā€¢ Constructief en serieus
Kinderen zijn het niet overal mee eens. Ze hebben kritiek. Niet alleen op de leerkracht, maar ook op elkaar. Niet alles wat je dwarszit, hoeft geuit te worden en niet elke klacht hoeft met de hele groep besproken te worden. Maar het is goed, dat kinderen leren om constructief en serieus met kritiek om te gaan, om echte klachten te uiten en samen te zoeken naar oplossingen. Daar dient de bespreking voor.

ā€¢ Procedure
De procedure kan daarbij als volgt zijn:
1 De voorzitter leest de klacht duidelijk voor. Het is belangrijk dat de voorzitter daar vooraf ook even met de auteur van de klacht over heeft gesproken. Sommige klachten zijn na lang aarzelen aan het papier toevertrouwd. Andere klagers maken van hun hart geen moordkuil en zijn heel openhartig in hun kritiek. De leerkracht ondersteunt de voorzitter in het begin bij deze voorbereiding.
2 Dan krijgt de auteur van de klacht de gelegenheid om zijn/haar klacht toe te lichten.
3 Vervolgens kunnen de persoon (of de personen) tegen wie de kritiek gericht is, vertellen wat er zich heeft afgespeeld.
4 De klas stelt vragen aan beide partijen.
5 Op een gegeven moment ā€“ en daar zal zeker de leerkracht in het begin weer bij moeten ondersteunen ā€“ moet de fase van verheldering worden afgerond. De klas wordt dan gevraagd om oplossingen te bedenken.
6 De voorzitter ā€“ eventueel geholpen door de leerkracht ā€“ vat de oplossingen samen en komt met een voorstel (of voorstellen).
7 Wat doet de secretaris? Net als bij het bespreken van een voorstel formuleert hij/zij in het schrift de opmerking en de oplossingen die bedacht zijn. Hij/zij schrijft het besluit op, evenals de afspraken over de uitvoering.
8 Tot slot leest de secretaris voor wat er in het afsprakenschrift werd opgeschreven.
Nota bene. Een nadere. praktische uitwerking voor onderbouw en midden- en bovenbouw vindt u in de internetuitbreiding bij dit artikel.

De klasse!kas

Werkgeld

In een klas die met een klasse!kas werkt, hebben de kinderen hun eigen kapitaaltje. Dat geld hebben ze aan het begin van het jaar ontvangen van de directeur of van de ouderraad van de school. En misschien was er nog geld in kas van het vorige schooljaar. Het is het geld van de klas, bedoeld om te besteden aan zaken die de groep zinvol vindt.

Samen gebruiken en beheren

ā€¢ Beheer
Het gaat erom, dat de kinderen leren na te denken over het gebruik van het geld. Maar het past tegelijkertijd ook bij het beheer van de hele groepsruimte en de schoolomgeving. Een nieuwe bal voor het buitenspelen, een presentje voor een gastspreker, maar ook de extra lange nietjes die bij de plaatselijke bouwmarkt gekocht moeten worden om de decorstukken vast te zetten… Dat alles kost geld. En de kinderen bepalen samen of ze een bepaalde uitgave wel of niet zinvol vinden.

ā€¢ Besluiten nemen op basis van argumenten
Niet alleen in economisch en financieel opzicht is er veel te leren voor de kinderen, maar zeker ook op het terrein van de burgerschapsvorming is het werken met een klasse!kas een doeltreffende techniek. Kinderen leren verantwoord met geld om te gaan en zorgvuldig af te wegen of een aankoop wel of niet verstandig is. In de discussies worden op basis van argumenten besluiten genomen. Soms komt de bodem van de geldkist in zicht. De bedoeling van de klasse!kas is, dat kinderen ook leren om na te denken over het spekken van de kas.

ā€¢ Verantwoording afleggen
Het geld is opgeborgen in een afgesloten kistje in de klasse!box. Bij een klassenvergadering kunnen besluiten genomen worden, die geld kosten. En dan kan er direct gekeken worden of er nog voldoende geld in kas is. Een van de leerlingen is verantwoordelijk voor het beheer van de kas. Deze penningmeester noteert de inkomsten en de uitgaven in het kasboekje. Alle kassabonnen of andere betalingsbewijzen worden systematisch geordend bewaard. Op deze manier kan de kas altijd gecontroleerd worden door een volgende penningmeester. En soms wil ook de ouderraad of de directeur wel eens weten waaraan het geld is besteed. Dus ook om verantwoording af te leggen, is zoā€™n kasboek onontbeerlijk.

Veel succes!