In “De Vreedzame School” krijgen leerlingen (mede)verantwoordelijkheid voor het sociale klimaat in klas en school. Leerlingparticipatie wordt dan een essentieel onderdeel van het schoolleven. Een praktijkverslag.

Bestanden

Klik op de naam van het bestand om het te openen.

Artikel

Inleiding

Sinds 2006 zijn scholen (bij wet) verplicht, om een bijdrage te leveren aan burgerschapsvorming. We horen er de minister van Onderwijs niet zo vaak meer over. De focus ligt vandaag de dag op opbrengsten! En dan vooral op de opbrengsten voor de schoolse vakken.
Ondertussen zijn er gewoon scholen, die kans hebben gezien om burgerschapsvorming prachtig in te passen in hun pedagogisch klimaat en hun aanbod voor sociale competentie. Scholen, waarin kinderen (én leerkrachten) niet alleen prettig leren en werken, maar die er ook aan bijdragen, dat hun leerlingen later een goed mens worden.
In dit artikel geven we een voorbeeld van zo’n school: OBS De Bongerd in Amsterdam-Noord. Leerlingparticipatie is daar een essentieel onderdeel van het schoolleven geworden. Leerlingen krijgen in de praktijk gelegenheid om te oefenen met elementen van burgerschap. Een verslag.

OBS De Bongerd

LEERLINGEN CENTRAAL

OBS De Bongerd is een nieuwe school. In september 2006 gestart met vier leerlingen: twee kleuters en twee leerlingen voor groep 3. Op dit moment heeft de school 228 leerlingen. De populatie is een mooie afspiegeling van de samenleving, goed gemengd.
Lia Kromhout van der Meer, directeur van de school: “Toen het openbaar schoolbestuur mij vroeg een nieuwe school op te zetten, kreeg ik slechts één opdracht: het onderwijs moest vernieuwend zijn. Hoe ik dat ging doen, mocht ik zelf bepalen. Ik wilde niet starten met een kant-en-klaar onderwijsconcept, maar het onderwijs samen met de leerlingen, teamleden en ouders vormgeven. Eén ding wist ik zeker: de leerling moest centraal staan in het onderwijs.”

DEMOCRATISCHE GEMEENSCHAP

In het tweede jaar van haar bestaan (in 2007) is de school gestart met de invoering van De Vreedzame School, een programma voor sociale competentie én democratisch burgerschap. Niet alleen is het dekkend voor alle kerndoelen op deze domeinen, maar het zorgt ook voor een positief leer- en werkklimaat en draagt daarmee bij aan de opbrengsten van de school.
De Vreedzame School is niet zomaar een lesmethode (al zijn er wel wekelijkse lessen in alle groepen), maar een programma, dat de school helpt een democratische gemeenschap te vormen, waarin kinderen (en ouders) op een vanzelfsprekende manier democratie “aan den lijve” zullen ervaren. Kinderen leren op een democratische manier met elkaar beslissingen te nemen (1), constructief conflicten op te lossen (2), verantwoordelijkheid te nemen voor elkaar en voor de gemeenschap (3), een open houding aan te nemen tegenover verschillen tussen mensen (4) en volgens welke principes onze democratische samenleving is ingericht (5).

BETROKKEN OUDERS

Lia Kromhout van der Meer: “Het programma is een succes. Leerkrachten en leerlingen dragen en stralen de aanpak uit. Ouders merken thuis, dat de aanpak aanslaat. Vaak krijgen zij de opmerking terug: “Dat los je niet zó op, maar…” Een ander mooi voorbeeld zijn onze ouderworkshops. Twee keer per jaar organiseert onze coördinator met groot succes deze workshops. Ouders krijgen hierdoor meer inzicht in de aanpak en leren die aanpak, met veel enthousiasme, ook thuis toe te passen.”

Leerlingenparticipatie in De Vreedzame School

MEDIATOR

In De Vreedzame School krijgen leerlingen medeverantwoordelijkheid voor het sociale klimaat in klas en school. Een van de meest succesvolle uitwerkingen van leerlingparticipatie is het opleiden van leerlingmediatoren. Nadat álle leerlingen middels het lesprogramma hebben geleerd hoe je conflicten kunt oplossen met de hulp van een mediator, krijgt een aantal leerlingen uit de bovenbouw een extra training om leerlingmediator te worden. Vervolgens heeft een tweetal mediatoren elke dag “dienst”: tijdens de pauzes lopen zij met een herkenbaar jack (of herkenbare pet) rond. Maar ook buiten de pauzes kan hun hulp worden ingeroepen. Door leerlingen én leerkrachten!

BREDERE PARTICIPATIE

– Gemeenschapstaken
Het werken met leerlingmediatoren is geen doel op zich, maar staat in het teken van bredere participatie van leerlingen in de school. Zo bedenken leerlingen in alle klassen gemeenschapstaken, waar ze zélf de verantwoordelijkheid voor dragen. In de lagere groepen gaat het dan met name om taken in de klas. Maar in de bovenbouw gaat het ook om klasoverstijgende taken, waarbij bijvoorbeeld oudere leerlingen jongere leerlingen helpen (zoals bij spelletjesdagen of bij het leesonderwijs).
– Commissies
Een andere vorm van participatie is het invoeren van commissies in de klas (bijvoorbeeld een feestcommissie) en een schoolcommissie (bijvoorbeeld een pleincommissie), met vertegenwoordigers uit alle groepen (vanaf groep 3).

De leerlingenraad op De Bongerd verkiezingen

De Bongerd heeft ook een leerlingenraad opgericht. Bij het opstarten van de leerlingenraad werd eerst een project over democratie en verkiezingen uitgevoerd.
Lia Kromhout van der Meer: “Naar aanleiding van dit project hebben leerlingen uit groep 5 tot en met 8 zich verkiesbaar gesteld voor de leerlingenraad. Vooralsnog één leerling per groep. Maar naarmate de school groter wordt, zal dit twee leerlingen per groep worden. De leerlingen hebben verkiezingsposters gemaakt, waar ze op schreven wat ze wilden bereiken in de leerlingenraad. Daarna hebben ze in elke groep een praatje gehouden, om stemmen te werven. Vervolgens is er door alle leerlingen – van groep 1 tot en met 8 – gestemd. De stembiljetten waren voorzien van foto’s, zodat ook de kleuters “wisten” op wie ze stemden.”

OVERLEG

De leerlingenraad kiest zélf een voorzitter en een notulant en heeft één keer per maand overleg met Lia, de directeur. Tijdens dat overleg kunnen de leerlingen punten aangeven, die leven in de groepen. En Lia kan punten aangeven, waar het team tegenaan loopt.
Enkele voorbeelden vanuit de leerlingen: de aanschaf van wc-verfrissers, het krijgen van meer buitenspeelgoed en het “opleuken” van het schoolplein. Maar ook: langere pauzes, meer feesten en/of activiteiten op school en het ondernemen van actie tegen pestgedrag, stelen en brutaal zijn tegen de leerkracht. Naar aanleiding van het pestgedrag heeft de leerlingenraad bijvoorbeeld het voorstel gedaan om een schoolbreed project op te starten, hetgeen ook is gebeurd.

ORGANISATOR

De raad heeft ook een eigen budget (€ 200,-). Daar hebben de leerlingen onder andere buitenspeelgoed voor ingekocht. Ook organiseren ze jaarlijks een activiteit. Zo hebben ze een rommelmarkt georganiseerd, waarvan de opbrengst is besteed aan de aanschaf van boeken. De organisatie van deze rommelmarkt lag volledig in handen van de leerlingenraad. De leerlingen zijn aangeschoven in een teamvergadering, hebben het team op de hoogte gebracht van de plannen en aangegeven, waar ze hulp van het team nodig hadden. Jaarlijks helpt de raad ook de werkgroep van het eindfeest (jaarafsluiting met ouders en leerlingen), bij het bedenken van het concept en de organisatie.

SPREEKBUIS

– Verbeterpunten
De raad is ook de spreekbuis van de mening van de leerlingen. Lia Kromhout van der Meer: “Alle bovenbouwleerlingen vullen één keer in de twee jaar een vragenlijst in, waarmee zij hun mening over de school kunnen geven. De punten die hier uit komen, worden opgenomen in het schoolplan en het jaarplan. Deze punten zijn ook onderdeel van mijn maandelijks overleg met de raad. Ik vraag dan na, wat de leerlingen terugzien van de “verbeterpunten”. De zaken, die door de leerlingenraad aangedragen worden, bespreek ik met het team en pakken wij op. Een voorbeeld is, dat wij in het begin geen vakleerkracht bewegingsonderwijs hadden. De leerkrachten gaven zélf gym. Maar het bleek, dat sommige leerkrachten dit niet altijd deden of zich niet aan de tijd hielden. Ik heb dit met het team besproken en aangegeven, dat iedere leerkracht zich echt aan de afspraken moest houden. En het heeft geholpen.”
– Visitekaartje van de school
De raad speelt ook een rol bij de werving van nieuwe ouders. Lia Kromhout van der Meer: “Maandelijks hebben wij een informatiebijeenkomst voor nieuwe of aankomende ouders. De leerlingenraad is daar ook een half uurtje bij aanwezig. De leerlingen vertellen dan over de school. De ouders kunnen daarna vragen stellen. En tot slot verzorgt de leerlingenraad de rondleiding door de school.”

Groepsvergadering gezamenlijke besluiten

Nu komen leerlingenraden wel meer voor op scholen, maar op OBS De Bongerd gebeurt het wel op een bijzondere wijze. Het risico van een leerlingenraad – een raad met vertegenwoordigers van de verschillende groepen – is, dat met zo’n getrapt systeem leerlingparticipatie beperkt blijft tot enkele leerlingen en er géén actieve betrokkenheid van alle leerlingen ontstaat. Zo kan participatie iets “cosmetisch” krijgen.
Op De Bongerd is dat niet het geval. De Bongerd heeft namelijk – middels een vervolgmodule bij De Vreedzame School – de groepsvergadering ingevoerd: een democratische vergadering, waarin alle leerlingen van een groep gezamenlijk besluiten nemen over onderwerpen, die hen aangaan en waarin ze een stem hebben.

CONSENSUS

Na een korte “cursus”, waarin de leerlingen in alle groepen op hun eigen niveau de basisbeginselen van vergaderen leren, houdt elke klas (vanaf groep 1!) tweewekelijks een groepsvergadering. De agenda wordt mede bepaald door de leerlingen. En de uitvoering van de vergadering komt, naarmate de leerlingen ouder worden, steeds meer in handen van de leerlingen zelf. De (meeste) besluiten die genomen worden, zijn gebaseerd op consensus. Dat betekent, dat niet iedereen het eens hoeft te zijn met het besluit, maar dat er geen overwegende bezwaren meer zijn. Zoals de kinderen zeggen: “Vooruit dan maar!”

INSPRAAK EN FEEDBACK

Door een vaste structuur en werkwijze in alle groepen is de groepsvergadering het “democratische hart” van de school. Het leerkrachtenteam bespreekt eerst samen het “democratische speelveld”: waarover mogen kinderen bij ons op school meepraten? Zo bouwt het team aan een eigen visie op inspraak van kinderen en op democratie in de school.
Lia Kromhout van der Meer: “De leerlingenraad past naadloos in De Vreedzame School. In het begin kwam er veel uit de leerlingenraad zelf en was er weinig feedback met de groepen. Doordat wij de groepsvergaderingen en het debat hebben ingevoerd, komen er nu veel meer punten vanuit alle leerlingen in het overleg. De leerlingenraad koppelt de uitkomsten van het overleg ook terug in de groepen. Door de invoering van de groepsvergadering zijn de kinderen in de raad veel meer een spreekbuis van alle leerlingen geworden. Ook leren ze tijdens onze vergaderingen, dat er soms een compromis noodzakelijk is ten aanzien van wensen uit de school.”

Sollicitatiecommissie

VERWACHTINGEN

Een heel bijzondere vorm van leerlingparticipatie is, dat de leerlingenraad ook een rol speelt bij de werving van nieuwe leerkrachten.
Lia Kromhout van der Meer: “Omdat wij een groeischool zijn, komen er bijna jaarlijks nieuwe leerkrachten bij. Drie jaar geleden zijn we er mee gestart, om ook de leerlingenraad een sollicitatiegesprek te laten voeren met de kandidaten. Dit is ontstaan vanuit mijn visie, dat leerlingen als geen ander weten wat ze van een leerkracht verwachten en dat je leerlingen serieus moet nemen, zodat ze weten, dat ze meetellen. Ik ben toen naar de bovenbouw gegaan en heb alle leerlingen met elkaar laten bespreken wat ze nu eigenlijk van een leerkracht verwachten.”

RELEVANTE VRAGEN

Lia Kromhout van der Meer: “Uit deze verwachtingen hebben we gekeken wat nu écht belangrijk is om te weten te komen in zo’n gesprek. Of iemand een hondje heeft, bleek toen niet echt belangrijk gevonden te worden. Maar wél hoe een leerkracht bijvoorbeeld een ruzie oplost. Is er ruimte voor samenwerken? Neemt hij of zij extra tijd om dingen goed uit te leggen? Mogen leerlingen elkaar helpen? Dat zijn wél relevante vragen. Uit deze inventarisatie zijn vragen op papier gezet. Die vragen worden aan elke kandidaat voorgelegd. De leerlingenraad doet dit zelfstandig. Na afloop van het gesprek geeft de leerlingenraad mij feedback en een advies. Het is wel eens voorgekomen, dat er een negatief advies kwam. Als argument gaf de leerlingenraad toen aan, dat de kandidaat niet “met hen sprak, maar tegen en over hen sprak”. En dat was voor mij voldoende reden, om die kandidaat af te wijzen.”

Tot slot

Kinderziektes en valkuilen

Is het dan allemaal rozengeur en maneschijn? Niet altijd. Lia Kromhout van der Meer: “Waar we tijdens de verkiezingen in het begin tegenaan liepen, was het “kopen” van stemmen door kandidaten. Die deelden bijvoorbeeld snoep uit. Hier is over gesproken en het begrip “omkopen” is uitgebreid behandeld. Toen was het over.”
Lia van de Kromhout van der Meer: “Het is wél zaak, dat het overleg en de rol van de leerlingenraad in de school levend wordt gehouden. En belangrijk is ook, om op inhoud te blijven werken. Want anders loop je het risico, dat een leerlingenraad alleen maar betrokken zal worden bij de aanschaf van speelgoed en luchtverfrissers.”

Ambassadeurs

Maar al met al is de leerlingenraad een groot succes. Niet alleen leren kinderen op een verantwoorde manier om te gaan met de stem die ze hebben, maar het geeft ook een positief effect op het klimaat in de school.
Lia Kromhout van der Veer: “De school is veel meer van onze kinderen. Zij voelen zich betrokken en verantwoordelijk en spreken elkaar ook aan, als dat nodig is. Maar vooral komen ze met suggesties voor een aanpak. Ze zijn positief kritisch en voelen zich ambassadeur van de school!”

Websites

– obsdebongerd.info
– devreedzameschool.nl
– eduniek.nl

Over de auteurs

Lia Kromhout van der Meer is directeur van OBS De Bongerd. Leo Pauw is projectleider De Vreedzame School bij onderwijsadviesbureau Eduniek.